موضوع: فصل فی أحكام غسل الجنابة/وجوه غسل ارتماسی/-

خلاصه جلسه گذشته

بحث در مسأله665 بود.

عرض شد که به نظر مرحوم سید (ره)، غسل ارتماسی بر دو وجه است؛ اول، غسل ارتماسیِ تدریجی و دوم، غسل ارتماسیِ آنی است.

عرض شد که غسل ارتماسی فقط به صورت تدریجی محقق می‌شود زیرا ارتماس، یک فعل تدریجی است و از این جهت مثل غسل ترتیبی است و تنها تفاوتی که غسل ترتیبی با غسل ارتماسی دارد، این است که زمان غسل ارتماسی از زمان غسل ترتیبی کوتاه‌تر است، یعنی حتی زمانی که شخص خودش را دفعةً واحدةً در حوض می‌اندازد، تدریجی است زیرا همین پریدن در آب به نیّت غسل ارتماسی نیز به تدریج رُخ می‌دهد و از یک نقطه‌ای شروع و به یک نقطه ختم می‌شود، پس غسل ارتماسی نیز همانند غسل ترتیبی به تدریج صورت می‌گیرد، لکن تدریجی بودن، در غسل ترتیبی، محسوس و ملموس است، ولی این تدریجی بودن در غسل ارتماسی خیلی محسوس نیست. بنابراین، تدریج، در غسل ارتماسیِ آنی نیز وجود دارد زیرا در غسل ارتماسیِ دفعی نیز نخست یک بخش از بدن داخل آب می‌شود و به دنبال آن سایر بخش‌های بدن در آب داخل می‌شوند، پس دفعی بودن غسل ارتماسیِ آنی در قِبال غسل ارتماسیِ تدریجی است وگرنه تدریج، در غسل ارتماسی آنی نیز متصور است و تنها تفاوتشان در این است که زمان تدریج، در غسل ارتماسیِ آنی کوتاه‌تر است.

دلیل دیگر بر تدریجی بودن غُسل ارتماسی این است که فرعی در فقه آمده است، مبنی بر اینکه اگر در اثناء غُسل، حدثی از انسان سر بزند، وظیفه‌اش چیست؟ از اینکه این فرع مطرح شده است، نتیجه گرفته می‌شود که غُسل، به نحو تدریجی انجام می‌شود، یعنی سر زدن حدث در اثناء غُسل، با تدریجی بودن غسل سازگار است و با آنی بودن آن سازگار نیست چون اگر غُسل به نحو آنی متصور باشد، نوبت به خروج حدث نمی‌رسد. بنابراین، از اینکه گاهی حدث، در اثناء غسل ارتماسی واقع می‌شود [کما اینکه در اثناء غسل ترتیبی نیز حدث واقع می‌شود]، نتیجه گرفته می‌شود که غسل ارتماسی به نحو تدریجی انجام می‌شود و به نحو آنی نمی‌باشد.

مرحوم آیت الله خویی (ره) فرموده است که اخباری که در رابطه با غسل ارتماسی وارد شده‌اند، دو قِسم‌اند؛

دسته اول، اخباری می‌باشند که لفظ «ارتماس» در آنها به کار رفته است و در این روایات این‌گونه آمده است که اگر شخص ارتماس واحد انجام بدهد، مُجزی است. روایات ذیل از این دسته از روایات می‌باشند؛

روایت اول: عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ، فَقَالَ: «... وَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا جُنُباً ارْتَمَسَ فِي الْمَاءِ ارْتِمَاسَةً وَاحِدَةً أَجْزَأَهُ ذَلِكَ...»[1] .

روایت دوم: عَنِ الْحَلَبِيِّ؛ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ يَقُولُ: «إِذَا ارْتَمَسَ الْجُنُبُ فِي الْمَاءِ ارْتِمَاسَةً وَاحِدَةً أَجْزَأَهُ ذَلِكَ مِنْ غُسْلِهِ»[2] .

مرحوم آیت الله خویی (ره) فرموده است که معنای ارتماس که در این روایات آمده است، تستّر و تغطیه، یعنی پوشاندن است، در لغت این‌گونه آمده است: «فلان رمس خبره، ای کتمه و ستره و رمسه فی التراب ای غطّاه به»؛ یعنی فلانی خبرش را کتمان کرد و پوشاند و زیر خاک پنهان کرد.

دسته دوم از روایات، روایاتی می‌باشند که در آنها لفظ «اغتماس» به کار رفته است که روایت ذیل از جمله آن روایات است؛

عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ؛ قَالَ: حَدَّثَنِي مَنْ سَمِعَهُ يَقُولُ: «إِذَا اغْتَمَسَ الْجُنُبُ فِي الْمَاءِ اغْتِمَاسَةً وَاحِدَةً أَجْزَأَهُ ذَلِكَ مِنْ غُسْلِهِ»[3] [4] .

اغتماس نیز به معنای ارتماس است و هر دو معنای واحدی را می‌رسانند.

البته بعضی خواسته‌اند بین ارتماس و اغتماس فرق بگذارند و گفته‌اند که اغتماس به معنای پوشاندن بدن در آب کثیر است، به گونه‌ای که شخص در زیر آب مکث می‌کند، ولی ارتماس، پوشاندن بدن در آب، بدون مکث است، یعنی به محض اینکه بدنش زیر آب رفت، خارج می‌شود. مرحوم آیت الله خویی (ره) در ادامه فرموده است که این فرق خیلی روشن نیست. بنابراین، چه فرقی بین اغتماس و ارتماس باشد و چه فرقی بین این دو نباشد، این دو به معنای واحد می‌باشند که همان پوشاندن و پنهان کردن است و روشن و واضح است که تحققِ تغطّی و تستّر در موردی است که آب به طور کامل تمام بدن را احاطه کرده باشد، به گونه‌ای که چیزی از بدن در خارج از آب نباشد و اگر چیزی از بدن خارج از آب باقی بماند، اغتماس و ارتماس صدق نمی‌کند[5] .

مرحوم آیت الله خویی (ره) در ادامه فرموده است که از آنچه گفته شد، نتیجه گرفته می‌شود که ارتماس، امری وُحدانی و دفعی است و امری تدریجی نیست زیرا ارتماس به معنای احاطة الماء نیست تا گفته شود که امری تدریجی الحصول است، بلکه معنای ارتماس، عبارت از تستّر و تغطّی است و تستّر و تغطّی، دو امر دفعی می‌باشند که با دخول دفعی در آب محقق می‌شوند، بنابراین اگر غسل ارتماسی به معنای احاطة الماء نسبت به بدن باشد، امری تدریجی است که در این صورت، با دخول اولین جزء بدن در آب نیّت غسل ارتماسی می‌کند تا وقتی که آب به تدریج تمام بدن را فرا بگیرد، ولی اگر غسل ارتماسی به معنای تستّر و تغطّی باشد، امری دفعی و آنی است که وقتی که آب تمام بدن را فرا گرفت، نیّت غسل می‌کند.

تفاوت نظر مرحوم آیت الله خویی (ره) با نظر مرحوم سید (ره)

تفاوت بین نظر مرحوم آیت الله خویی (ره) و نظر مرحوم سید (ره) این است که مرحوم آیت الله خویی (ره) فرموده است که غسل ارتماسی بر دو وجه نیست که یک وجه این باشد که غسل ارتماسی به صورت تدریجی انجام شود و وجه دیگر این باشد که غسل ارتماسی به صورت دفعی انجام شود [آن گونه که مرحوم سید (ره) فرموده است]، بلکه غسل ارتماسی یک وجه بیشتر ندارد و آن، این است که غسل ارتماسی، امری دفعی و آنی است چون ارتماس به معنای تستّر و تغطیه است و به معنای احاطة الماء نیست لذا غسل ارتماسی یک وجه بیشتر ندارد. پس غسل ارتماسی دو وجه ندارد که هم به صورت تدریجی باشد و هم به صورت دفعی باشد، بلکه یک وجه بیشتر ندارد و آن بستگی به این دارد که ارتماس به چه معنایی گرفته شود که اگر ارتماس به معنای احاطة الماء گرفته شود، غسل ارتماسی، امری تدریجی خواهد بود و شقّ دومی به نام غسل ارتماسیِ دفعی نخواهد داشت و اگر ارتماس به معنای تَسَتُّر و تَغطیه باشد، غسل ارتماسی، امری دفعی و وُحدانی خواهد بود و شقّ دومی به نام غسل ارتماسیِ تدریجی نخواهد داشت، پس این گونه نیست که گفته شود که غسل ارتماسی، گاهی تدریجی و گاهی دفعی است.

مؤید کلام مرحوم آیت الله خویی (ره)

مرحوم آیت الله خویی (ره) برای فرمایش خود مؤیّدی آورده است و فرموده است که از آنجا که اهل لغت گاهی ارتماس را به تستّر و تغطّی تفسیر کرده‌اند، پس این صادق‌ترین شاهد بر این نکته است که ارتماس به معنای تستّر و تغطّی می‌باشد و در این صورت، غسل ارتماسی، دفعی و وُحدانی است و وقتی که آب تمام بدن را فرا گرفت، شخص نیّت غسل ارتماسی می‌کند، هرچند که احتیاط [مستحب] این است که مکلّف هیچ کدام از غسل ارتماسیِ تدریجی یا دفعی را نیّت نکند زیرا ممکن است که ارتماس به معنای احاطه آب بر همه بدن باشد که با تدریجی بودن، سازگار است لذا در این صورت، شخص نیّت ما فی الذمه می‌کند، به این معنا که شخص قصد می‌کند که آنچه وظیفه واقعی‌اش است را به جای آورد و قصد ما فی‌الذمّه، ذمّه او را بری می‌کند و این، هم با غسل ارتماسی تدریجی سازگار است و هم با غسل ارتماسی دفعی سازگار است.

البته اینکه لغت، گاهی ارتماس را به معنای تستّر و تغطّی گرفته است، نمی‌تواند دلیل بر این باشد که ارتماس، فقط و فقط به معنای تستّر و تغطّی است و از این نتیجه گرفته شود که غسل ارتماسی، دفعی و وُحدانی است لذا وقتی که آب تمام بدن را فرا گرفت، شخص نیّت غسل ارتماسی می‌کند. بله! اگر همه اهل لغت، ارتماس را به معنای تستّر و تغطّی گرفته بودند، می‌شد برای دفعی بودنِ غسل ارتماسی به آن استناد کرد، هرچند که مرحوم آیت الله خویی (ره) نیز از نظر اهل لغت به عنوان شاهد و مؤید استفاده کرده است و به عنوان دلیل به آن استناد نکرده است.

استاد: به نظر می‌رسد که فرمایش مرحوم سید (ره) نیز که فرموده است که غسل ارتماسی بر دو وجه متصور است، همان نظر مرحوم آیت الله خویی (ره) است و با نظر ایشان متفاوت نیست چون با توجه به اینکه دو معنا برای ارتماس متصور است که یکی احاطة الماء و دیگری تستّر و تغطّی است، غسل ارتماسی نیز محتمل است که تدریجی باشد [در صورتی که به معنای احاطة الماء باشد] یا دفعی باشد [در صورتی که به معنای تستّر و تغطّی باشد]. بله! اگر معنای تستّر و تغطّی برای ارتماس ثابت شده باشد، صحیح است که گفته شود که غسل ارتماسی فقط یک صورت دارد که دفعی و آنی است و وجه دیگری برای آن متصور نیست، ولی با توجه به اینکه معنای احاطة الماء نیز برای ارتماس محتمل است، عرض می‌شود که وجه دیگری [که تدریجی است] نیز برای غسل ارتماسی متصور است. البته به نظر می‌رسد که مرحوم سید (ره) نیز بهتر بود که همانند مرحوم آیت الله خویی (ره) قائل به احتیاط می‌شد چون معلوم نیست که معنای واقعی ارتماس، تستّر و تغطیه است یا ارتماس به معنای احاطة الماء می‌باشد لذا نظر مختار نیز این است که بهتر است که شخص، احتیاط کند و هیچ کدام از تدریجی بودن یا دفعی بودن را قصد نکند و ما فی الذمّه را قصد کند تا یقین کند که در هر صورت با انجام غسل، ذمّه‌اش بری خواهد شد.