موضوع: فصل فی أحكام غسل الجنابة/لزوم طهارت بدن قبل از غُسل/-

مرحوم سید (ره) در ذیل مسأله 665 نوشته است: «و لو لم يقصد أحد الوجهين صحّ أيضاً و انصرف إلى التدريجي»[1] .

به نظر مرحوم سید (ره)، اگر غُسل کننده در هنگام غسل، هیچ یک از دو وجه ارتماسیِ تدریجی و دفعی را قصد نکند نیز غسلش صحیح است و مشکلی ندارد و در این صورت، نیّت او به غسل ارتماسی تدریجی منصرف می‌شود.

دلیل فرمایش مرحوم سید (ره)، مبنی بر انصراف نیّت به تدریجی بودن غُسل، این است که تدریجی بودن، در وجود، بر دفعی بودن که دفعةً واحدةً آب تمام بدن را فرا می‌گیرد، سبقت دارد زیرا احاطه آب بر تمام بدن در آخرین مرحله است.

مسأله666: «يشترط في كلّ عضو أن يكون طاهراً حين غسله، فلو كان نجساً طهَّره أوّلًا و لا يكفي غَسلٌ واحدٌ لرفع الخبث و الحدث كما مرّ في الوضوء و لا يلزم طهارةُ جميع الأعضاء قبل الشروع في الغُسل و إن كان أحوط»[2] .

مرحوم سید (ره)، نوشته است که در هر عضوی، شرط است که قبل از اینکه [به نیّت غُسل] شسته شود، پاک باشد، پس اگر نجس باشد، غُسل کننده نخست باید آن عضو را تطهیر کند [و بعد از آن به نیّت غُسل، آن عضو را بشوید] و شستن واحد برای رفع خبث [نجاستی که روی عضو است] و حدث [حالتی، مثل جنابت که برای شخص ایجاد شده است] کفایت نمی‌کند، همان‌گونه که [این مطلب] در بحث وضو گذشت و لازم نیست که شخص [ی که یک عضو از بدنش نجس است] قبل از شروع غُسل، همه اعضای بدنش را بشوید، هرچند که احتیاط [مستحب] این است که همه اعضا را بشوید.

در مسأله مذکور، در دو مقام بحث می‌شود؛

مقام اول، این است که آیا طهارت همه اعضای بدن، قبل از غُسل لازم است یا لازم نیست؟

مقام دوم، این است که آیا طهارت هر عضوِ متنجِّسی قبل از غُسل لازم است یا لازم نیست؟

نکته: اگر پذیرفته شود که طهارتِ همه اعضای بدن قبل از غُسل لازم است، نوبت به مقام دوم نمی‌رسد چون در این صورت، معنی نمی‌دهد که بحث شود که آیا طهارت هر عضو، قبل از غُسل لازم است یا لازم نیست چون با قول به لزوم طهارت جمیع اعضای بدن، عضو نجسی باقی نخواهد ماند تا دوباره بحث شود که آیا قبل از غُسل لازم است آن عضو پاک شود یا لازم نیست و لذا جایی برای طرح مقام دوم باقی نخواهد ماند. بله! اگر قول به طهارتِ همه اعضای بدن قبل از غُسل، پذیرفته نشود، در این صورت جا دارد که بحث شود که آیا طهارت هر عضوی قبل از غُسل لازم است یا لازم نیست، هر چند که طهارت جمیع اعضا قبل از غُسل، معتبر نباشد یا اینکه یک بار آب ریختن بر عضو نجس، به منظور رفع خبث و حدث کافی باشد؟

مرحوم آیت الله خویی (ره) فرموده است که طرح این مسأله در باب غُسل بر خلاف باب وضو است چون در باب وضو، طهارت جمیع اعضای وضو، قبل از وضو، لازم نیست زیرا هیچ کسی به قول به طهارت همه اعضای وضو، قبل از شروع کردن وضو، قائل نشده است، بلکه آنچه در وضو لازم است، این است که طهارت هر عضوی قبل از شستن آن عضو لازم است، هرچند که بقیه اعضای وضو نجس باشند. بنابراین، طرح این مسأله که آیا طهارت جمیع اعضای بدن قبل از غُسل لازم است یا لازم نیست فقط مربوط به باب غُسل است و در باب وضو مطرح نمی‌شود چون در وضو لازم نیست که قبل از وضو، همه اعضای وضو پاک باشند[3] .

بررسی مقام اول

آیا طهارت جمیع اعضای بدن در هنگام غُسل لازم است؛ به گونه‌ای که اگر مثلاً پای شخص، متنجِّس باشد، غُسلش صحیح نباشد و شستن بقیه اعضا نیز قبول نباشد یا طهارت جمیع اعضای بدن لازم نیست که در این صورت، فقط شستن همان عضوی که نجس است، قبل از غُسل کفایت می‌کند؟

عده‌ای از بزرگان معتقدند که طهارت مجموع اعضای بدن، قبل از غُسل لازم است، یعنی در صحت غُسل شرط است که همه اعضای بدن قبل از غُسل پاک باشند.

این عده برای سخن خود به دو دسته از روایات استناد کرده‌اند؛

دسته اول: روایاتی است که متضمّن این مطلب‌اند که شخص باید قبل از ریختن آب بر سر و بدن؛ به منظور غُسل کردن، فرج خود را بشوید که روایت ذیل از جمله آن روایات است؛

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا (ع)؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ؛ فَقَالَ: «تَبْدَأُ بِكَفَّيْكَ فَتَغْسِلُهُمَا ثُمَّ تَغْسِلُ فَرْجَكَ ثُمَّ تَصُبُّ عَلَى رَأْسِكَ ثَلَاثاً ثُمَّ تَصُبُّ عَلَى سَائِرِ جَسَدِكَ مَرَّتَيْنِ فَمَا جَرَى عَلَيْهِ الْمَاءُ فَقَدْ طَهُرَ»[4] .

دسته دوم: روایاتی که بر شستن أذی (نجاست)، قبل از شستن سر و بدن دلالت دارند که روایت ذیل از جمله آن روایات است؛

عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حَكَمِ بْنِ حُكَيْمٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ، فَقَالَ: «أَفِضْ عَلَى كَفِّكَ الْيُمْنَى مِنَ الْمَاءِ فَاغْسِلْهَا ثُمَّ اغْسِلْ مَا أَصَابَ جَسَدَكَ مِنْ أَذًى ثُمَّ اغْسِلْ فَرْجَكَ وَ أَفِضْ عَلَى رَأْسِكَ وَ جَسَدِكَ فَاغْتَسِلْ»[5] ‌.

گفته‌اند که این روایات در شرطیت تطهیر بدن قبل از غُسل، ظهور دارند.

اشکال به استناد به روایات مذکور

مرحوم آیت الله خویی (ره) فرموده است که این دو روایت بر مدعا (شرطیت تطهیر بدن قبل از غُسل) دلالت ندارند زیرا هر چند که ما قائلیم که ظاهر امر در وجوب نفسی است، یعنی هرچند که امر به شستن عورت در روایت اول و امر به شستن نجاستِ بدن در روایت دوم، در وجوب نفسی ظهور دارند ولی این ظهور اّولی، در واجبات مرکب و واجبات مقید، به ظهور ثانوی انقلاب پیدا کرده است که ارشاد به شرطیت و جزئیت است، یعنی اوامر هرچند که در وجوب نفسی ظهور دارند، ولی در واجبات مرکب و مقیّد جنبه ارشادی دارند، یعنی امر شارع، امر مولوی نیست، بلکه امر ارشادی است که به شرطیت و جزئیت ارشاد دارد، کما اینکه نهی در واجبات مرکب و مقیّد نیز ارشاد به مانعیت دارد. البته این سخن در جایی است که مولی در صدد مولویت باشد، یعنی امر مولی، امر مولوی باشد که در این صورت، امر مولی جنبه ارشادی پیدا می‌کند، اما اگر مولی در صدد بیان مولویت نباشد، بلکه در مقام بیان یک امر عادی طبیعی باشد، در این صورت امر مولی ظهور در ارشاد نخواهد داشت تا گفته شود که امر مولی به شرطیت و جزئیت ارشاد دارد یا نهی او به مانعیت ارشاد دارد و در بحث مورد نظر نیز مسأله از همین قرار است، یعنی مولی در مقام بیان یک امر عادی است چون غالباً بعد از حصول جنابت، عورت به واسطه خروج مَنی، نجس می‌شود و مَنی مثل بول نیست که با ریختن آب بر آن، زایل بشود چون بول شبیه آب است لذا با صِرف آب ریختن بر آن، برطرف می‌شود، ولی مَنی یک حالت لزج دارد که با صرف آب ریختن برطرف نمی‌شود، بلکه نیاز به کیسه کشیدن یا صابون زدن دارد تا برطرف شود لذا طبیعی است که زمانی که شخصِ جنب می‌خواهد غُسل کند، عورت را کاملاً می‌شوید تا رفع خبث شود و خود او متوجه است که با صرف آب ریختن، رفع خبث و حدث با هم ممکن نیست و امر شارع مقدس به شستن عورت و شستن نجاست که در روایات مذکور، آمده است، امر عادیِ طبیعی است و امر مولوی نیست.