موضوع:فصل فی أحكام غسل الجنابة/جواز غُسل ترتیبی زیر باران و ناودان/_

خلاصه جلسه گذشته

بحث در مسأله670 بود. عرض شد که به نظر مرحوم سید (ره)، انجام غسل ترتیبی زیر باران و ناودان جایز است، ولی غُسل ارتماسی زیر باران و ناودان جایز نیست، ولی اگر رودِ بزرگی باشد که آبِ آن از بالا به پایین و به صورت ناودان جریان پیدا کند، اگر آب، تمام بدن شخص را فرا بگیرد، غسل ارتماسی زیر آن آب جایز است.

نکته‌ای عرض شد و آن، اینکه اگر ارتماس به نحوی که آب تمام بدن را فرا بگیرد، صدق نکند، مثل زمانی که باران می‌بارد که قطرات باران متصل به هم نیستند، بلکه قطرات، از هم جدا می‌باشند و در آنِ واحد و به صورت دفعةً واحدةً بدن را فرا نمی‌گیرند، در این صورت، غسل ارتماسی بر غسل در زیر باران صدق نمی‌کند، لکن کلام در این است که آیا غسل در زیر باران در عدم رعایت ترتیب، به غسل ارتماسی ملحق می‌شود یا اینکه غسل مذکور، به غسل ارتماسی ملحق نمی‌شود و رعایت ترتیب در آن لازم است؟

عرض شد که عده‌ای معتقدند که غسل مذکور، به غسل ارتماسی ملحق می‌شود لذا رعایت ترتیب در آن لازم نیست و دلیلشان بر این مطلب، تمسک به اطلاق ادله‌ای است که بر کفایت غُسلِ در زیر باران دلالت دارند چون این ادله، کفایت غسل زیر باران را به ترتیب مقیّد نکرده‌اند لذا اطلاق این ادله بر این دلالت دارند که غسل در زیر باران مُجزی است؛ اعم از اینکه ترتیب در آن رعایت شود یا ترتیب در آن رعایت نشود و عمده دلیلی که به آن تمسک کرده بودند دو روایت صحیحه‌ از علی بن جعفر بود که در جلسه گذشته ذکر شدند.

گفته‌اند که از این دو روایت استفاده می‌شود که آب باران اگر به اندازه سایر آب‌هایی باشد که برای شستن بدن کفایت می‌کنند، غُسل کردن زیر آن آب باران کفایت می‌کند و رعایت ترتیب لازم نیست، پس این دو روایت مدعا را ثابت می‌کنند، یعنی اگر آب باران به نحوی نباشد که تمام بدن را بپوشاند، بلکه برای شستن بدن کافی باشد، هرچند که ارتماس بر غُسل با چنین آب بارانی صدق نمی‌کند، اما آثار ارتماس بر آن بار می‌شود و یکی از آثار ارتماس این است که رعایتِ ترتیب لازم نیست. پس از اطلاق دو روایت مذکور، استفاده می‌شود که غُسل در زیر آب باران در عدم اعتبار رعایت ترتیب، به غسل ارتماسی ملحق می‌شود، هرچند که حقیقتاً بر چنین غُسلی، غسل ارتماسی صدق نمی‌کند.

اشکال به استدلال به دو روایت مذکور

اشکال این است که دو روایت صحیحه مذکور، اطلاق ندارند و در مقام بیان عدم لزوم ترتیب در هنگام غُسل نیستند، بلکه در مقام بیان مطلب دیگری می‌باشند و آن، اینکه این دو روایت فقط در مقام بیان این نکته‌اند که آب باران همانند سایر آب‌ها است، یعنی همان‌گونه که سایر آب‌ها برای غُسل کردن کفایت می‌کنند، آب باران نیز برای غُسل کردن کفایت می‌کند، اما عدم لزوم ترتیب در هنگام غُسل کردن، از این دو روایت استفاده نمی‌شود و شواهدی وجود دارند که این مطلب را تأیید می‌کنند، بلکه بر لزوم رعایت ترتیب دلالت دارند.

پس نظر امام (ع) در دو روایت صحیحه مذکور، این است که آب باران همانند سایر آب‌ها می‌باشد، یعنی برای غُسل کردن، کفایت می‌کند زیرا سؤال کننده فکر می‌کرده است که آب باران برای غسل کفایت نمی‌کند و امام (ع) در پاسخ فرموده است که همانند سایر آب‌هاست، یعنی آب باران، مثل سایر آب‌ها، برای غُسل، کفایت می‌کند. پس این دو روایت اصلاً در مقام بیان کیفیت غُسل به نحو ترتیبی یا ارتماسی نیستند، بلکه فقط در مقام بیان کفایت غُسل کردن با آب باران، همانند غسل با سایر آب‌ها می‌باشند.

شواهدی نیز وجود دارند که این مطلب را تأیید می‌کنند زیرا در روایت صحیحه اول [عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى (ع) أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنِ الرَّجُلِ يُجْنِبُ هَلْ يُجْزِيهِ مِنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ أَنْ يَقُومَ فِي الْمَطَرِ حَتَّى يَغْسِلَ رَأْسَهُ وَ جَسَدَهُ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَى مَا سِوَى ذَلِكَ؟ فَقَالَ: «إِنْ كَانَ يَغْسِلُهُ اغْتِسَالَهُ بِالْمَاءِ أَجْزَأَهُ ذَلِكَ»[1] ‌]، تعبیر «حَتَّى يَغْسِلَ رَأْسَهُ وَ جَسَدَهُ»، بر ترتیبی بودن غُسل در زیر باران دلالت دارد، بنابراین، نه تنها غسل در زیر باران غسل ارتماسی نیست، بلکه حتی آثار ارتماس [که عدم لزوم رعایت ترتیب باشد] نیز بر آن بار نمی‌شود چون تعبیر «حَتَّى يَغْسِلَ رَأْسَهُ وَ جَسَدَهُ» با ترتیبی بودن غُسل سازگار است و با مبنای کسانی [، از جمله مرحوم آیت الله خویی (ره)] سازگار است که معتقدند که در غسل ترتیبی، نخست سر و گردن شسته می‌شود و سپس بدن شسته می‌شود و در شستن سمت راست و سمت چپ رعایت ترتیب لازم نیست.

همچنین، قول امام (ع) که فرموده است: «إِنْ كَانَ يَغْسِلُهُ اغْتِسَالَهُ بِالْمَاءِ أَجْزَأَهُ ذَلِكَ»، معنایش این است که اگر نحوه شستن بدن در زیر باران، همانند شستن با آب است، کفایت می‌کند [، یعنی اگر آب باران همانند زمانی که شخص بدنش را با آبی غیر از آب باران می‌شوید، شستشو می‌دهد، کفایت می‌کند].

مرحوم آیت الله خویی (ره) فرموده است که روایت سومی وجود دارد که بعید نیست که ظهور در اطلاق داشته باشد، بلکه ظهور آن در اطلاق، قریب است و از این روایت استفاده می‌شود که آثار غُسل ارتماسی بر غسلِ زیر باران نیز بار می‌شود؛

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي رَجُلٍ أَصَابَتْهُ جَنَابَةٌ، فَقَامَ فِي الْمَطَرِ حَتَّى سَالَ عَلَى جَسَدِهِ أَ يُجْزِيهِ ذَلِكَ مِنَ الْغُسْلِ؟ قَالَ: «نَعَمْ»[2] .

این روایت بر این دلالت دارد که ایستادن در زیر باران در صحت غُسل کفایت می‌کند بدون اینکه رعایت ترتیب لازم باشد. پس همین که شخص جنب در زیر باران بایستد تا آب بر بدنش جریان و سیلان پیدا کند، کفایت می‌کند و سیلان آب بر بدن، اطلاق دارد، چه ترتیب رعایت شود و چه ترتیب رعایت نشود. اما مشکل این روایت، این است که سنداً ضعیف است و مرسله است لذا قابل اعتماد نیست، پس صحیح این است که گفته شود که در رابطه با غُسل در زیر آب باران، رعایت ترتیب لازم است[3] .

مسأله 671: «يجوز العدول عن الترتيب إلى الارتماس في الأثناء و بالعكس، لكن بمعنى رفع اليد عنه و الاستئناف على النحو الآخر»[4] .

به نظر مرحوم سید (ره)، عدول از غسل ترتیبی به غسل ارتماسی در اثناء غسل و بر عکس [، یعنی عدول از غسل ارتماسی به غسل ترتیبی] جایز است، لکن عدول به معنای رفع ید از غُسل قبلی و شروع غُسل به صورت دیگر است [، یعنی اگر شخص در اثناء غُسل، خواست عدول کند، باید به طور کلی از غُسل قبلی دست بکشد و غُسل را به نحو جدید انجام بدهد].

دلیل جواز عدول از غُسل ترتیبی به غسل ارتماسی یا عدول از غسل ارتماسی به غسل ترتیبی این است که دلیلی بر حرمت عدول از ترتیبی به ارتماسی و بالعکس وجود ندارد.

مرحوم آیت الله خویی (ره) بر خلاف مرحوم سید (ره)، فرموده است که بنا بر آنچه در تعریف غسل ارتماسی بیان کردیم، ارتماس، امری آنی و دفعی الحصول است و امرش دایر بین وجود و عدم است، بنابراین، معقول نیست که در اثناء غسل ارتماسی به غسل ترتیبی عدول شود چون غسل ارتماسی دفعةً واحدةً صورت می‌گیرد، در نتیجه یا غسل ارتماسی تحقق پیدا کرده است یا محقق نشده است و اثنائی برای آن فرض نمی‌شود تا گفته شود که در اثناء غسل ارتماسی به غسل ترتیبی عدول می‌شود، ولی عدول در غسل ترتیبی متصور است چون غسل ترتیبی به نحو تدریجی صورت می‌گیرد.

اما به نظر مرحوم سید (ره) غسل ارتماسی نیز همانند غسل ترتیبی، تدریجی الحصول است و آنی نیست لذا می‌توان در اثناء غسل ارتماسی نیز به غسل ترتیبی عدول کرد.