موضوع: تفسیر سوره بقره آیه 104

ادامه تفسیر آیه 104: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَقُولُوا رَاعِنَا وَ قُولُوا انْظُرْنَا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[1] ؛ اى افراد با ايمان! (هنگامى كه از پيغمبر تقاضاى مهلت براى درك آيات قرآن مى‌كنيد) نگوييد: «راعنا»؛ بلكه بگوييد: «انظرنا». (زيرا كلمه اول، هم به معنى«ما را مهلت بده!»، و هم به معنى«ما را تحميق كن!» مى‌باشد و دستاويزى براى دشمنان است) و (آنچه به شما دستور داده مى‌شود) بشنويد! و براى كافران (و استهزاء كنندگان) عذاب دردناكى است.

واژه «راعنا» فعل امر است و مصدر آن، «مراعات» و به معنای مراقبت و مواظبت کردن است. واژه «انظرنا» از ریشه «نظر» به معنای نگاه کردن است.

خداوند متعال در آیه مذکور، فرموده است که نگویید: «راعنا»، زیرا «راعنا» معنایی دو پهلو دارد که هم به معنای «ما را مهلت بده» و هم به معنای «ما را تحمیق کن» می‌باشد و یهودیان این واژه را برای تمسخر پیامبر به کار می‌برده‌اند، بلکه بگویید: «انظرنا» که دو پهلو نیست، بلکه به معنای نگاه کردن و توجه کردن است.

توصیه قرآن در به کار بردن واژه «راعنا» به جای «انظرنا» یک پیام اخلاقی و اجتماعی مهم دارد و آن، این است که انسان باید در آداب سخن گفتن و رفتار اجتماعی، صراحت و شفافیت؛ بدون خارج شدن از مجرای ادب را رعایت کند و از به کار بردن کلمات دیر فهم و مبهم اجتناب کند تا بهانه‌ای برای سوء استفاده دیگران فراهم نشود. بنابراین، در مراودات اجتماعی باید از به کار بردن کلمات و جملاتی که معنای متضاد و دوگانه دارند پرهیز شود چرا که ممکن است که با وجود نیّت مثبت متکلّم، مخاطب؛ خصوصاً مخاطبی که قلبی مریض دارد معنای منفی آن کلمه را برداشت کند.

ائمه معصومین (ع) نیز پیروان خود را از به کار بردن کلمات و جملات دو پهلو نهی کرده‌اند. حسن‌بن محبوب [از اصحاب امام کاظم (ع) و امام رضا (ع)] به اقتضای شغل جدّش به لقب سَرّاد [به معنای کسی که زره می‌سازد] شهرت داشت و بعضی «سرّاد» را از باب قاعده ابدال با «ز» و «زرّاد» می‌خواندند که از ریشه «زَرَد» به معنای «خَنق» به معنای خفه کننده است [یعنی کسی که می‌خواهد کسی را خفه کند] که هر چند این شیوه کاربرد، از نظر ادبی مشکلی ندارد، لکن چون «سرّاد» معنایی دو پهلو دارد که هم به معنای زره ساز و هم به معنای خفه کننده است و بعضی ممکن است که معنای منفی آن را (خفه کننده) برداشت کنند، از به کار بردن این لقب نهی شده است.

نکته: قاعده ابدال به معنای به کار بردن حرفی به جای حرف دیگر است، مثل صراط الذین که بعضی آن را با «سین» می‌خوانند و بعضی با «دال» و بعضی آن را «زراط» با «ز» می‌خوانند.