موضوع: تفسیر سوره «بقره»/ تفسیر آیه 83/-

تذکر اخلاقی: آمادگی برای سفر آخرت در کلام امام صادق (ع)

شخصی خدمت امام صادق (ع) رسید و عرض کرد که من را موعظه کنید تا بهره‌مند شوم، آن حضرت (ع) در پاسخ فرمود: «أَعِدَّ جَهَازَكَ وَ أَكْثِرْ مِنْ زَادِكَ لِطُولِ سَفَرِكَ وَ كُنْ وَصِيَّ نَفْسِكَ وَ لَا تَكُنْ تَأْمَنُ غَيْرَ أَنْ يَبْعَثَ بِحَسَنَاتِكَ إِلَى قَبْرِكَ فَإِنَّهُ لَنْ يَبْعَثَهَا أَحَدٌ مِنْ وُلْدِكَ إِلَيْكَ فَمَا أَبْيَنَ‌ الْحَقَ‌ لِذِي‌ عَيْنَيْنِ‌ أَنَّ الرَّحِيلَ أَحَدُ الْيَوْمَيْنِ تَزَوَّدُوا مِنْ صَالِحِ الْأَعْمَالِ وَ تَصَدَّقُوا مِنْ خَالِصِ الْأَمْوَالِ فَقَدْ دَنَا الرِّحْلَةَ وَ الزَّوَالَ».[1]

امام صادق (ع) در روایت مذکور، فرموده است که خود را آماده كن و خرجي راه را زياد بردار، چون سفر طولاني است و خود وصيّ خود باش و اطمينان به غير خود نداشته باش كه براي تو خيراتي بعد از تو به سوي قبر تو بفرستد چون كه كسي از فرزندان تو چيزي براي تو نخواهد فرستاد. پس چه ظاهر است حق براي آن كس كه داراي دو چشم است كه كوچ كردن امروز يا فردا است. توشه برداريد از اعمال نيكو و صدقه و انفاق كنيد از مال‌هاي خالص خودتان كه كوچ كردن و بيرون رفتن از اين عالم دنيا نزديك است.

انسان برای مسافرتی که در عالم دنیا می‌خواهد انجام بدهد، مقدمات آن سفر را آماده می‌کند. سفر آخرت، سفری طولانی است و طبیعتاً در این دنیا به تناسب عمری که برای انسان مقدر شده است باید هر روز آمادگی او برای سفر آخرت بیشتر باشد. انسان برای سفر آخرتش باید توشه زیاد بردارد و به کم قانع نباشد چون سفر آخرت، طولانی است و زاد و توشه زیادی می‌طلبد.

امام صادق (ع) در ادامه فرموده است که خودت وصی خودت باش و مادامی که کارهای نیک برای خود از پیش نفرستاده‌ای احساس امنیت نکن و خودت وصی خودت باش و پیش بینی‌های لازم را برای بعد از خودت داشته باش مگر اینکه خاطر جمع باشی که آنچه را لازم بوده است از قبل فرستاده‌ای زیرا کارهای نیک را احدی از فرزندانت برای تو نخواهد فرستاد، بنابراین انسان نباید دل‌خوش کند به اینکه فرزندانش بعد از مرگش برای او کار نیک انجام خواهند داد لذا نباید به انتظار فرزندانش بنشیند، بلکه باید خودش دست به کار شود و تا زمانی که در دنیا است کار نیک انجام بدهد و برای بعد از خودش نیز پیش‌بینی لازم را داشته باشد و افراد را برای انجام کارهای نیک مسؤول قرار دهد زیرا بعد از اینکه انسان از دنیا رفت، مدتی نمی‌گذرد که به فراموشی سپرده می‌شود و همه سرگرم زندگی روزمره خود می‌شوند و او را به فراموشی می‌سپارند- البته فراموشیِ غم از دست دادن نزدیکان از نعمت‌های بزرگ الهی محسوب می‌شود چرا که اگر انسان غم از دست دادن عزیزش را فراموش نکند، زندگی او مختل می‌شود- بنابراین، کارهای نیک را کسی از فرزندان تو برای تو نمی‌فرستد لذا خودت باید برای عالم آخرت توشه‌ای از پیش بفرستی.

امام صادق (ع) در ادامه فرموده است که کوچ کردن و رفتن از عالم دنیا در یکی از این دو روز است [، یعنی در همین روزها است] و زمان آن مشخص نیست لذا باید همیشه آماده رفتن باشی در نتیجه، انسان باید حقوقی که بر ذمه او است را ادا کند تا در حالی که حقی بر گردنش است از دنیا نرود چرا که زمانی که اجل انسان فرا برسد لحظه‌ای تأخیر نخواهد افتاد و مهلتی برای جبران نخواهد داشت: ﴿وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لاَ يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَ لاَ يَسْتَقْدِمُونَ﴾[2] .

امام صادق (ع) در پایان فرموده است که از کارهای نیک و عمل خیر برای آخرت توشه بردارید و از اموال پاک خود صدقه بدهید، همانا کوچ کردن و رفتن به عالم آخرت و زوال زندگی نزدیک است. کار خیر مصادیق زیادی دارد که تهجّد و شب‌زنده‌داری، راز و نیاز با خداوند متعال، کمک به مستمندان و امثال آن از مصادیق کار خیرند.

انسان باید از اموال پاکی که دارد صدقه بدهد و مثل آن شخص نباشد که دزدی می‌کرد و صدقه نیز می‌داد، به او گفتند که صدقه دادن با دزدی کردن، نمی‌سازد، در پاسخ گفت که من وقتی دزدی می‌کنم یک گناه برای من ثبت می‌شود و وقتی صدقه می‌دهم ده ثواب به من داده می‌شود، یک ثواب در مقابل آن یک سیئه و گناهی که از من سر زده است و نُه ثواب دیگر برایم باقی می‌ماند.

کوچ کردن و رفتن به عالم آخرت نزدیک است و انسان باید خودش را آماده کند، هیچ کس نباید تصور کند که فرصت زیادی برای زندگی دارد لذا نباید دنبال آرزوهای طولانی باشد، کما اینکه در روایات نیز از آمال و آرزوهای طولانی نهی شده است. امام علی (ع) فرموده است: «وَ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ اثْنَتَانِ؛ اتِّبَاعُ‌ الْهَوَى وَ طُولُ‌ الْأَمَل»‌[3] ؛ مخوف‌ترین چیزی که بر شما می‌ترسم دو چیزند که عبارت از پیروی از هوای نفس و آرزوهای طولانی می‌باشند.

ادامه تفسیر آیه83: ﴿وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَتَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ ذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾[4] ؛ و (به ياد آوريد) زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد و به مردم نيك بگوييد که نماز را برپا داريد و زكات بدهيد، سپس (با اينكه پيمان بسته بوديد) همه شما جز عده كمى سرپيچى كرديد و (از وفاى به پيمان خود) روى‌گردان شديد.

یکی از مواردی که در آیه مذکور، به آن سفارش شده است، أیتام می‌باشند.

«الیتامی» جمع یتیم و از ریشه «یُتم» گرفته شده است. یتیم در لغت به معنای شیء منفرد و کم‌نظیر است، چنانکه به درّ قیمتی، دُرّةٌ یَتیمةٌ گفته می‌شود، اما در اصطلاح به کسی که از کودکی پدرش را از دست داده باشد، یتیم می‌گویند.

امام صادق (ع) فرموده است: «نَحنُ الیَتیمُ»[5] ؛ به خدا سوگند، ما خاندانِ بی‌بدیل و بی‌نظیر هستیم. اهل بیت (ع) انسان‌هایی هستند که می‌توانند به عنوان میزان، الگوی رفتار فردی و اجتماعی برای انسان‌ها باشند و امناء وحی الهی می‌باشند.

نگاه اسلام به یتیمان نگاهی زیبا و پسندیده است. امام علی (ع) در سخنان غم‌انگیز خود در غروب روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان که آخرین لحظات زندگی آن حضرت (ع) بود به ایتام توصیه کرد و فرمود: «اللَّهَ‌ اللَّهَ‌ فِي‌ الْأَيْتَامِ‌ فَلَا تُغِبُّوا أَفْوَاهَهُمْ وَ لَا يَضِيعُوا بِحَضْرَتِكُم»[6] ‌؛ خدا را خدا را در رابطه با یتیمان در نظر داشته باشید و آنان را گاه گرسنه و گاه سیر ندارید و مواظب باشید که آنان نزد شما ضایع نشوند.

تعبیر لطیفی که در روایت مذکور، آمده است، کلمه «لاتغبوا» است. «غب» به معنای روز در میان است، یعنی یک روز سیر باشند و یک روز گرسنه باشند و از این طریق در سختی باشند.

یتیم باید همیشه مورد توجه باشد و باید سعی شوید که توجه به ایتام مستمر باشد. رسیدگی به ایتام از امور حسبیه است که شارع مقدس راضی به تعطیلی آن نیست و انجام آن امور موجب سعادت فرد و جامعه می‌شوند. البته این امور از واجبات کفائیه می‌باشند که مسؤولیت این امور متوجه همه افراد جامعه است و اگر کسی به انجام این امور مبادرت نورزد وظیفه حاکم شرع است که افرادی را برای انجام آن امور مأموریت دهد.

همان‌گونه که از سخنان حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع) استفاده می‌شود، احسان به یتیمان دو شاخه دارد؛ شاخه مادی و شاخه معنوی. دستور خداوند متعال در قرآن نیز ناظر به همین دو جنبه است. خداوند متعال فرموده است: ﴿كَلاَّ بَلْ لاَ تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ﴾[7] ؛ چنان نيست كه شما مى‌پنداريد، شما يتيمان را گرامى نمى‌داريد.

پس، علاوه بر مسائل مادی و اقتصادی، جنبه معنوی و احساسی و عاطفی نیز باید مورد توجه قرار گیرد، بنابراین، دستور به اکرام یتیمان از جانب خداوند متعال منحصر به اکرام مادی نیست، بلکه باید از نظر معنوی و عاطفی نیز مورد اکرام قرار گیرد و محترم شمرده شود.

معیار اکرام یتیم، سرپرست نداشتن اوست و مسکین بودن یتیم، معیار برای اکرام نیست و یتیم غیر از مسکین است، زیرا یتیم، ناصری جز خداوند متعال ندارد و نیاز به محبت و احترام و احسان دارد، کما اینکه ستم در حق یتیم نیز از ستم‌های دیگر زیان‌بارتر است. امام باقر (ع) فرموده است: «إِيَّاكَ‌ وَ ظُلْمَ‌ مَنْ‌ لَا يَجِدُ عَلَيْكَ‌ نَاصِراً إِلَّا اللَّهَ جَلَّ وَ عَز»[8] ؛ بر حذر باش از اینکه به کسی ظلم کنی که غیر از خداوند متعال، ناصری ندارد.

خداوند متعال فرموده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْماً إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَاراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً﴾[9] ؛ كسانى كه اموال يتيمان را به ظلم و ستم مى‌خورند، [در حقيقت] تنها آتش مى‌خورند و به زودى در شعله‌هاى آتش [دوزخ] مى‌سوزند.