سند شيخ طوسی& به حسين بن سعيد صحيح است و مکرّر ذکر شده

ابن سنان هم ظاهر در عبدالله بن سنان است لأنّه أشهر

و اگر احراز نشود طبق مبنای ما محمد بن سنان هم ثقه است

باز هم اگر توثيق محمد بن سنان قبول نشود در اين روايت صفوان از ابن سنان روايت کرده که چون از مشايخ ثقات و اصحاب اجماع است هم ابن سنان توثيق می‌شود و هم روايت تصحيح.

تعبير (يُجريک) که درباره تسبيح در رکعتين أخيرتين بيان شده، إشعار به اجزاء امر ديگر هم دارد زيرا اگر فقط تسبيج مجزی بود، می‌فرمودند (يجب عليک التسبيح فی الأخيرتين) و يا (سبّح فی الأخيرتين)

و ذيل روايت هم که خود امام× فرمودند ( من فاتحه می‌خوانم) دليل بر اين مدّعی می‌شود

پس صدر و ذيل روايت در مجموع دليل بر تخيير بين حمد و تسبيح است

طائفه ثانية، رواياتی است که از آن تعيّن تسبيح استظهار می‌شود

    1. صحيحه‌ی معاوية بن عمار (باب42 از قراءة ح2)

شيخ طوسی& بإسناده إلی علی بن مهزيار عن النضر بن سويد عن محمد بن أبی حمزة عن معاوية بن عمّار، قال سألت أبا عبدالله× عن القراءة خلف الإمام فی الرکعتين الأخيرتين؟

فقال×: الامام يقرأ بفاتحة الکتاب ومن خلفه يسبّح فإذا کُنتَ وحدک، فاقرأ فيهما وإن شئتَ فسبّح.

در جلسات قبل بيان کرديم که سند شيخ به علی بن مهزيار صحيح است

و از علی تا امام هم سند صحيح است.

در حکم مأموم حضرت به جمله خبريّه فرمودند (يسبّح) اين تعبير ظهور در تأکيد امر دارد و دلالتش بر تعيّن تسبيح بر مأموم خوب است

    2. روايت سالم بن مکرم (ابو خديجة) (باب51 از قراءة ح13)

شيخ طوسی& بإسناده إلی محمد بن علی بن محبوب عن محمد بن عيسی عن عبدالرحمن بن أبی هاشم عن سالم بن أبی خديجة عن أبی عبدالله×

إذا کُنتَ امامَ قوم فعليک أن تقرأ فی الرکعتين الأوّلتين

وعلی الذين خلفک أن يقولوا (سبحان الله والحمد لله ولا إله إلّا الله والله أکبر)

و هم قيام

فإذا کان فی الرکعتين الأخيرتين فعلی الذين خلفک أن يقرأوا فاتحة الکتاب

وعلی الامام أن يسبّح مثل ما يسبّح القوم فی الرکعتين الأخيرتين.

اين روايت صحيحه است و سند شيخ&،

به محمد بن علی بن محبوب هم قبلاً ذکر شد. سالم بن أبی خديجة صحيحش؛ سالم أبی خديجه است که همان سالم بن مکرّم است ثقة ثقة

سيد خوئی و محقق همدانی رحمهما الله در اين روايت فرموده‌اند طبق آخرين جمله (و علی الامام يسبّح مثل ما يسبّح القوم فی الرکعتين الأخيرتين) امام× لزوم تسبيح بر امام جماعت را تشبيه می‌کنند به مأمومين و از اين تشبيه و تمثيل استظهار می‌شود بر مأمومين هم تسبيح لازم است

* و اگر اشکال کنيد که در صدر روايت فرمودند: (در رکعتين أخيرتين، علی الذين خلفک أن يقرءوا فاتحة الکتاب)

يعنی مأمومين در رکعتين أخيرتين بايد فاتحة بخوانند چطور در ذيل اين حکم را نقض می‌کند؟ اين تهافت در صدر و ذيل روايت است!!

* خواهيم گفت مرادِ صدر روايت، مأمومينی است که در رکعتين أخيرتين به جماعت ملحق شدند که به حکم جميع فقهاء بايد فاتحة الکتاب را بخوانند و تسبيح امام از آنها کفايت نمی‌کند.

اما ذيل روايت مأمومينی را می‌فرمايد که از ابتدا با جماعت بودند؛ چنين أشخاصی بايد در رکعتين أخيرتين جماعت تسبيح کنند.

(إذا کان فی الرکعتين الأخيرتين) يعنی اگر اقتداءشان در رکعتين أخيرتين بود، نه اينکه امام جماعت در رکعتين أخيرتين.

سيد خوئی و محقق همدانی رحمهما الله اين احتمال را استظهار کرده‌اند، صاحب حدائق هم اين احتمال را داده‌اند امام می‌فرمايند قابل احراز نيست

فلذا متن اين روايت را غير قابل استناد دانسته‌اند (برای اضطراب)

    3. به روايت ديگری هم استدلال کرده‌اند - صحيحه زرارة& (ب31 از ابواب جماعة ح3)

شيخ صدوق& بإسناده عن زرارة عن أبی جعفر‘ قال:

إن کنتَ خلف امام فلا تقرأنَّ شيئاً فی الأوّلتين وأنصتﹾ لقرائتهِ ولا تقرأنَّ شيئاً فی الأخيرتين فإنّ الله عزّ و جلّ يقول للمؤمنين {وإذا قرئَ القرآن} يعنی خلف الإمام، {فاستمعوا له وأنصتوا لعلّکم ترحمون}

فالأخيرتان تبعا للأولتين.

اين روايت صحيحه است چون سند شيخ صدوق& به زرارة به چند طريق معتبر و خود زرارة هم از اجلاء است

برخی فرموده‌اند وقتی امام× در رکعتين أخيرتين هم مأمومين را از قرائت نهی می‌کنند (ولا تقرأنَّ شيئاً فی الأخيرتين) يعنی مأمومين حمد نبايد بخوانند.

و از طرفی ما يقين داريم در رکعتين أخيرتين بايد مأمومين چيزی بخوانند و قرائت امام جماعت از آنها کفايت نمی‌کند.

و در سائر روايات هم وظيفه مأمومين را بيان کردند (که بايد تسبيح بخوانند) پس معلوم می‌شود مراد اين روايت هم همين است.

***

سيد خوئی می‌فرمايند طائفه اولیٰ در صلوات إخفاتيه بود اما طائفه ثانيه در جميع صلوات است پس معلوم است که بايد طائفه ثانيه را با طائفه اولی تقييد بزنيم و بگوييم مأمومين در صلوات إخفاتيه مخيّر هستند بين حمد و تسبيح ولی در صلوات إجهاريه بايد تسبيح کنند

سيد خوئی& در صلوات إجهاريه برای مأموم احتياط کرده است فقط تسبيح بخواند.

وجه جمع و فرمايش استاد بين اين دو طائفه إن شاءالله در جلسه بعد خواهد آمد.