سيّدنا الاستاد مرحوم خوئی& در اين روايت و روايت قبلی اشکال سندی می‌کنند؛ فقه الرضا که اصلاً معلوم نيست روايت باشد زيرا نسبتش به امام ثابت نيست و ما هم در اصول علم رجال مفصّل از اين مسئله بحث کرده‌ايم.

و امّا روايت دوّم مشتمل است بر سه نفر که بايد بررسی رجالی شوند:

    • تميم بن عبدالله القرشی: مهمل است و توثيق خاص ندارد

    • أحمد بن علی الأنصاری: هم مهمل است و توثيق خاص ندارد.

    • رجاء بن أبی الضحاک: نه تنها توثيق ندارد بلکه برخی ذمّ‌هايی هم برايش گفته‌اند.

ما قبلاً از اين سند بحث کرده‌ايم؛ اگرچه بتوان ادعا کرد رجاء بن أبی ضحاک شخصيّت معروفی در آن زمان بوده که مأمون لعنه الله او را برای آوردن امام رضا× فرستاد و او از نقل کيفيت نماز امام هم داعی کذب ندارد؛ لکن آن دو شخص ديگر مهمل‌اند و نمی‌توان به اين روايت استدلال کرد.

گفته شده تعبير (کان يسبّح فی الأخراوين فيقول...) چون استمرار را می‌رساند، دلالت دارد بر اينکه سيره عملی امام رضا× بر اين کيفيت بوده و همين کافی است برای اثبات قول اوّل

سيدنا الأستاد الخوئی& می‌فرمايند دلالت اين روايت هم مثل سندش تمام نيست؛ زيرا فعل، مجمل است وأعم از واجب و مستحب و مباح و غاية الأمر استمرار حضرت× اشعار به رجحان آن فعل خواهد داشت که أعم از وجوب و استحباب است.

همچنين در برخی از نسخ قديمة (عيون أخبار الرضا×) آخر تسبيح (الله اکبر) را ندارد.

در بحار مرحوم علامه مجلسی& از الحدائق چنين نقل بدون (الله اکبر) را نقل کرده.

پس اين دو روايت نتوانستند، مستند قول أول باشند.

مهم در اين روايات روايت صحيحه زرارة است.

    3. ابن ادريس& در اول سرائر از کتاب حريز از زرارة نقل کرده (وسائل باب51 از ابواب القراءة ح2)

ورواه فی أوّل السرائر أيضاً نقلاً من کتاب حريز أنّه قال:

عن زرارة عن أبی جعفر‘: قال:

لا تقرأنَّ فی الرکعتين الأخيرتين من الأربع الرکعات المفروضات شيئاً، اماماً کنتَ أو غير امام.

قال: قلتُ فما أقول فيهما؟

قال×: إذا کنتَ اماماً أو وحدک فقل: سبحان الله والحمد لله ولا إله إلّا الله والله اکبر ثلاث مرّات ثمّ تکبّر وترکع

اين روايت صحيحه است زيرا کتاب حريز ازکتب معتبرة است و باقی رجال هم (خود حريز و زرارة) از اجلاء هستند.

اين روايت ظهور درتعيّن قول تسبيحات أربعه دارد والظهور حجةٌ

لکن به سند و دلالت اين روايت اشکال شده

چون سرائر اين روايت را از خود کتاب حريز نقل کرده و سندی هم از خودش به کتاب حريز ذکر نکرده، نمی‌توانيم به اين نقل اعتماد کنيم، چون احتمال دارد اين کتاب را پيدا کرده باشد و وجادةً از آن روايت کرده باشد و در اين فرض احتمال عدم نسبت روايات ولو بعض آن به امام موجود است.

برخی خواسته‌اند از اين اشکال جواب بدهند؛

فرموده‌اند چون مبنای ابن ادريس در اصول عدم حجيّت خبر واحد است؛ حتماً اين روايت نزد او معتبر بوده (يعنی خبر واحد نبوده) و يا متواتر و يا موجب علم بوده.

باز از اين جواب هم جواب داده‌اند؛

ممکن است ابن ادريس اعتماداً بر قرائنی به اين خبر عمل کرده که ما اگر از آن قرائن مطلع شويم برايمان ظنّ آور هم نباشد.

در نقل اين روايت اضطراب وجود دارد زيرا خود ابن ادريس در آخر سرائر همين روايت را از حريز از زرارة به اين صورت نقل کرده:

(إذا کنت اماماً أو وحدک فقل «سبحان الله والحمد لله ولا إله إلّا الله» ثلاث مرّات تکمّله تسع تسبيحات ثمّ تکبّر وترکع)

در اين نقل حضرت بدون (الله اکبر) فرمودند و تصريح هم کردند (ثلاث مرات تکمّله تسع تسبيحات) و تصريح تسع تسبيحات با روايتی که در اول سرائر هست و (اثنی عشر تسبيحة) می‌شود تهافت دارد.

پس با وجود اين تهافت در متن دو نقل از اين روايت، نمی‌توانيم به آن عمل کنيم.

صاحب وسائل& فرموده‌اند با توجه به اين اختلاف در نقل و عدم اجتماع آنها، بايد گفت اينها دو روايت هستند و در دو مرتبه از امام صادر شده است.

لکن بعيد است که اينها دو روايت باشند زيرا اتحاد راوی و مروی و امام و همچنين اتحاد الفاظ أماره بر اتحاد واقعه و نقل است.

مضافاً إلی اينکه وقتی زراره يکبار از امام مسئله‌ای را پرسيد و جواب را گرفت بعيد است دو مرتبه آن را تکرار کند.

بنابراين، نمی‌توانيم اين روايت را دليل بر قول اول قرار دهيم چون معلوم نيست کدام يک از امام بر وجه حقيقت صادر شده است.

بعبارةٍ أخری:

اگر اين دو نقل يک روايت باشند خواهيم گفت:

اصلاً اين مورد از موارد اشتباه حجّة به لا حجّة است زيرا ما نمی‌دانيم از بين اين دو نقل (تسع تسبيحات) و (اثنی عشر تسبيحة) کدام يک، حجّة و کدام يک لا حجّة است.

و اگر دو روايت باشند؛

ديگر دليل بر قول اول نخواهد بود، زيرا روايت آخر سرائر صريح در عدم وجوب تسبيحة آخر (الله اکبر) است و روايت اول آن ظاهر در وجوب (الله اکبر) و در جمع بين اين دو بايد ظاهر را به صريح حمل نمود - اين حاصل جمع عرفی بين ظاهر و نص است-

پس حاصل اين جمع وجوب تسبيحات تسعة می‌شود (سبحان الله والحمد لله ولا إله إلّا الله)

اينها اشکالات مطرح شده بر سند و دلالت اين روايات بود، ان شاءالله در جلسه آينده صحت اين اشکالات را بررسی خواهيم کرد.