اين روايت از حيث سند صحيحه است و جميع رواة آن از ثقات و أجلّاء هستند و مراد از (ابراهيم بن عثمان)، أبو أيوب الخزّاز است که ثقة می‌باشد، همچنين سليم بن قيس هم از أعاظم أصحاب أميرالمؤمنين× بوده و سلف صالحين او را بسيار مدح و تعظيم فرموده‌اند و برقی& هم می‌فرمايد هو من أولياء أصحاب أميرالمؤمنين×.

- پس اين روايت از حيث سند صحيحه است.

مستدلّين به اين روايت فرموده‌اند تعبير (وألزمتُ الناس الجهر) صريح در وجوب و إلزام جهر به بسمله است.

لکن سيّدنا الاستاذ& فرمودند دلالت اين روايت بر جهر بسملة در رکعتين أخيرتين، قاصر است. بلکه آنچه خلفای غاصبين مخالفت کردند در رکعتين أولتين بوده که بسلمة را يا ترک می‌کردند يا بإخفات اداء می‌کردند.

- پس اين روايت با اينکه معتبرة است ولی قاصر الدلالة است.

البته به سيدنا الاستاذ& اشکال شده که در جای ديگر در معجم، به اين سند مناقشه به ارسال کرده‌اند. چرا که ابراهيم بن عثمان از أصحاب امام صادق و امام کاظم‘ و سليم بن قيس از اصحاب اميرالمؤمنين× است

پس اين سند هم مرسله و نامعتبر است.

اين يک روايت بود که از حيث دلالت و سند قاصر بود.

    2. صحيحه صفوان (باب21 از قراءة الصلاة حديث1)

محمد بن يعقوب عن محمد بن يحيی عن أحمد بن محمد عن الحسين بن سعيد عن القاسم بن محمد عن صفوان الجمّال قال:

صلّيت خلف أبی عبدالله× أياماً فکان إذا کانت صلاة لا يجهر فيها، جهر ببسم الله الرحمن الرحيم وکان يجهر فی السورتين جميعاً.

محمد بن يعقوب جناب کلينی است رضوان الله تعالی عليه. محمد بن يحيی از مشايخ او و از أجلّاء أحمد بن محمد مشترک است در اين طبقه بين دو نفر، ابن عيسی و ابن خالد البرقی و اگرچه هر دو از ثقات هستند لکن محمد بن يحيی غالباً از ابن عيسی روايت می‌کرده. حسين بن سعيد هم ابن حمّاد الأهوازی الثقة الجليل است.

تا اينجا در سند هيچ اشکالی نيست و همچنين صفوان جمّال هم همان ابن مهران است که شيخ مفيد& در (الارشاد) می‌فرمايند: من شيوخ أصحاب أبی عبدالله و خاصته و بطانته و ثقاته الفقهاء الصالحين.

* وإنّما الکلام فی (قاسم بن محمد)

چرا که او مشترک است بين (الجوهری) و (الإصفهانی)؛ ما در جزوه رجال تذکر داده‌ايم اگر حسين بن سعيد يا محمد بن خالد البرقی از قاسم بن محمد روايت کرده باشند مراد قاسم بن محمد جوهری خواهد بود زيرا حسين بن سعيد و محمد بن خالد در بين اين دو (جوهری و اصفهانی) فقط از (جوهری) روايت کرده‌اند

و در اين روايت هم راوی از قاسم بن محمد، حسين بن سعيد است.

- پس اشتراک قاسم بن محمد به قاسم بن محمد الجوهری متميّز شد.

لکن او توثيق خاص ندارد.

اگرچه می‌توان به روايت مشايخ ثقات از او يا وقوعش در اسناد تفسير، وی را توثيق نمود.

بنابراين، روايت معتبره است.

روشن است که تعبير (إذا کانت صلاة لا يجهر فيها) ظهور در رکعتين أولين دارد و اصلاً منصرف از رکعتين أخيرتين است و عجز روايت نيز اصل جهر بسم الله را تفسير کرده زيرا می‌فرمايد (وکان يجهر فی السورتين جميعاً) پس معلوم می‌شود اين روايت هم أجنبی از ما نحن فيه است (و مختص جهر ببسمله در رکعتين أوّلتين می‌باشد.)

    3. روايت سوّم هم همين مضمون است بلکه أظهر در اختصاص به رکعتين أولتين

(باب11 از ابواب قراءة الصلاة حديث1)

محمد بن الحسن الطوسی& بإسناده عن الحسين بن سعيد عن عبدالرحمن بن أبی نجران عن صفوان قال:

صلّيتُ خلف أبی عبدالله× أيّاماً فکان يقرأ فی فاتحة الکتاب ببسم الله الرحمان الرحيم. فإذا کانت صلاةٌ لايجهر فيها بالقراءة جهر ببسم الله الرحمان الرحيم وأخفی ما سوی ذلک.

طريق شيخ طوسی& به حسين بن سعيد أهوازی صحيح و معتبر است - مراراً ذکر شد-

عبدالرحمن بن أبی نجران و صفوان بن مهران الجمّال هم از ثقات و أجلاء‌اند.

اگرچه اين روايت صحيحة السند است لکن از حيث دلالت قاصر از اثبات استحباب مطلق جهر ببسلمة در صلاة.

زيرا تعبير (إذا کانت صلاة لا يجهر فيها بالقراءة) ظاهر در رکعتين أولتين است و حکم (جهر ببسم الله الرحمان الرحيم) متفرّع بر همان رکعتين أولتين می‌شود.

- در مجموع هيچ يک از اين أحاديث شريفه، مستند استحباب جهر به بسلمة در رکعتين أخيرتين نشد.

البته رواياتی مثل روايت فضل بن شاذان (باب21 قراءة حديث6) روايت خصال (باب21 قراءة حديث5) می‌توانند دلالت بر مقصود داشته باشد و مستدرک هم قريب به 15 روايت در اين باب ذکر می‌کنند، لکن اين أحاديث شريفه همگی دارای اسانيدی هستند که نمی‌توان به آنها استناد کرد.

سيدنا الأستاذ& می‌فرمايند همانطور که علامة& هم فرمودند، ما دليل بر استحباب جهر به بسمله در حمد رکعتين أخيرتين نداريم فلذا همان دليل إخفات اصل حمد در رکعتين أخيرتين، بسم الله الرحمن الرحيم را هم شامل می‌شود

بله اگر ما قائل به تخيير در رکعتين أخيرتين بين جهر و إخفات شديم، حکم بسمله هم مخيّر بين جهر و اخفات خواهد شد.

البته اگر ما قاعده تسامح در أدلّه سنن را قبول داشتيم

و فتوای مشهور را هم در حکم دليل ضعيف حساب کرديم، می‌توان قائل به استحباب جهر به بسمله در اين فرع شد.

والّذی يهوّن الخطب:

اين است که همانطور که دليل بر استحباب جهر قائم نشد، بر استحباب اخفات هم دليل نداريم (استحباب إخفات هم دليل می‌خواهد)

معلوم نيست بسمله حمد در رکعتين أخيرتين جزء (ينبغی جهراً) يا جزء (ينبغی إخفاتاً) است.

ماحصل فرمايش سيدنا الاستاذ& تخيير بين جهر و اخفا بسمله شد.

لکن ما دو روايت (فضل بن شاذان) و (خصال) را تصحيح می‌کنيم.

(باب 21 قراءة الصلاة حديث5و6)

    1. محمد بن علی بن الحسين& فی الخصال بالإسناد الآتی عن الأعمش عن جعفر بن محمد‘ - فی حديث شرايع الدين - قال:

والإجهار ببسم الله الرحمن الرحيم فی الصلاة واجبٌ.

    2. محمد بن علی بن الحسين& - فی عيون الأخبار - بأسانيد تأتی عن الفضل بن شاذان عن الرضا× فی کتابه إلی المأمون قال:

والإجهار ببسم الله الرحمن الرحيم فی جميع الصلوات سُنّة.

طريق شيخ صدوق به أعمش در حديث شرايع الدين (در جزوه رجال آورده‌ايم) اينچنين است:

حدّثنا أحمد بن محمد بن الهيثم العجلی وأحمد بن الحسن القطّان ومحمد بن أحمد السنانی والحسين بن إبراهيم بن أحمد بن هشام المکتّب وعبدالله بن محمد الصائغ وعلیّ بن عبدالله الوراق رضی الله عنهم

قالوا حدّثنا أبوالعباس أحمد بن يحيی بن ذکريّا القطّان قال حدّثنا بکر بن عبدالله بن حبيب قال: حدّثنا تميم بن بهلول قال حدثنا أبو معاوية عن الأعمش.

شش راوی ابتدای سند که از مشايخ صدوق& هستند با ترضّی او توثيق می‌شوند.

أبو معاوية هم که راوی از أعمش است با اينکه در رجال شيعه نيامده ولی عامّه او را ذکر کرده و مشهور به غلوّ تشيع دانسته و با اين وجود او را ثقة و حافظ و متقن و صدوق دانسته‌اند. فلذا ممکن است از اين باب به او اعتماد شود.

أعمش هم جناب سليمان بن مهران است وی به شهادت ابن شهرآشوب از خواص امام صادق× است و همچنين در تفسير قمی هم وارد شده و عامّه هم بسيار او را مدح و ثنا کرده‌اند بنابراين او نزد عامّه و خاصه ثقه و معتمد بوده است و از رواياتی که نقل می‌کند معلوم می‌شود شيعه بوده است (أحاديث برائت دارد)

سه راوی ديگر در وسط سند هستند باقی می‌مانند که هيچ راهی برای توثيقشان نيست؛

1- ابو العباس أحمد بن يحيی بن زکريا بن القطّان.

2- بکر بن عبدالله بن حبيب.

3- تميم بن بهلول.

از اين جهت اين طريق قابل اعتماد نيست؛ لکن از جهت اعتماد شش نفر از اجلّاء مشايخ صدوق و نيز خود صدوق رضوان الله عالی عليهم أجمعين بر اين روايت و تأييد مضمون آن به أحاديث فراوان ديگر می‌توان قائل به اعتبار اين حديث شريف و مبارک شد.

- اين بررسی طريق روايت أوّل

و امّا طريق روايت فضل بن شاذان:

مرحوم صدوق رضوان الله تعالی عليه در مشيخه فقيه می‌فرمايند: هرچه از فضل بن شاذان نقل می‌کنم 4 طريق دارد (يکی از آنها صحيح و معتبر است):

(عبدالواحد بن محمد بن عبدوس النيسابوری العطار عن علیّ بن محمد بن قتيبه عن الفضل بن شاذان.)

اين طريق هم مشتمل بر افراد زير است:

عبدالواحد بن عبدوس:

اگرچه توثيق خاص ندارد لکن از مشايخ صدوق& است و صدوق هم از او ترضّی کرده، حتی در يک روايت می‌فرمايد: (حديثه -عبدالواحد- عندی أصحّ الأحاديث) فالرجل ثقةٌ.

علی بن محمد بن قتيبة:

اين شخص از مشايخ مرحوم کلينی رضوان الله عليه است و اگرچه توثيق خاصی ندارد لکن نجاشی& می‌فرمايد: (اعتمد عليه أبو عمرو الکشی فی کتاب الرجل) و اعتماد کشی بر يک راوی فوق توثيق اوست.

و فضل بن شاذان هم من الأجلاء الثقات و خاصّة الإمام الرضا×

- پس اين روايت هم طبق مبانی ما معتبرة است.

اين دو روايت شريفه دلالت بر استحباب مطلق جهر به بسملة در صلاة

و اطلاق اين روايات شامل رکعتين أخيرتين هم می‌شود.

    3. روايت هارون (باب21 از قراءة الصلاة حديث2)

محمد بن يعقوب عن أحمد بن محمد الکوفی عن علی بن الحسن بن علی عن عبدالرحمن بن أبی نجران عن هارون عن أبی عبدالله× قال:

قال لی:

کتموا (بسم الله الرحمن الرحيم) فنِعمَ والله الأسماء کتموا ها!

کان رسول الله| إذا دخل إلی منزله واجتمعت قريش يجهر بـ (بسم الله الرحمن الرحيم) ويرفع بها صوته فتولّی قريش فراراً. فأنزل الله تعالی فی ذلک: {وإذا ذکرتَ ربّک فی القرآن وحده ولّوا علی أدبارهم نفوراً}

أحمد بن محمد الکوفی مشترک بين دو نفر از مشايخ کلينی& است

1- أحمد بن محمد بن سعيد بن عقدة الهمدانی که نجاشی& او را توثيق می‌کند: (رجلٌ جليل من أصحاب الحديث ومشهور بالحفظ)

2- أحمد بن محمد بن عاصم الکوفی که او هم توسط نجاشی& توثيق شده: (کان ثقة فی الحديث سالماً خيّراً)

علی بن الحسن هم از بنی فضال و ثقه است.

عبدالرحمن بن أبی نجران هم به شهادت نجاشی& (ثقة ثقة معتمدٌ علی ما يرويه) از أجلّاء است.

إنّما الکلام فی تمييز هارون

هارون که در اين طبقه واقع شده و عبدالرحمن از آن روايت کرده، مشترک است بين جماعتی که همه از ثقات‌اند؛ هارون بن الجهم، هارون بن حمزة الغنوی، هارون بن خارجة و...

- پس اين روايت هم اگرچه مشتمل بر دو نفر مشترک است ولی اشتراک آنها ضرری نمی‌زند و روايت صحيحه است.

اين حديث شريف هم دلالت دارد بر مطلوبيّت مطلق جهر (ببسم الله الرحمن الرحيم) حتی در غير نماز.

بنابراين در مجموع اين مباحث ما می‌توانيم قائل شويم به استحباب جهر ببسم الله الرحمن الرحيم در فرض اختيار حمد در رکعتين أخيرتين.

والحمد لله ربّ العالمين.