موضوع: قراءة الصلاة

بحث در استعاذة بود

رسيديم به فرع سوّم مسئله - صيغة استعاذة -

ماتن& دو صيغه برای استغفار ذکر می‌کنند:

* أعوذ بالله من الشيطان الرجيم

* أعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم

مرحوم شهيد ثانی بر اين صيغه مشهوره - أعوذ بالله من الشيطان الرجيم - ادّعای اجماع کرده‌اند - فرموده‌اند محل وفاق است و ابو سعيد خدری روايت کرده - (وسائل باب57 از قرائة حديث6)

محمد بن مکّی الشهيد& فی الذکری عن أبی سعيد الخدری عن النبیّ| أنّه کان يقول قبل القرائة: أعوذ بالله من الشيطان الرجيم.

در مقابل مرحوم شيخ مفيد& نقل کرده‌اند صيغه * أعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم.

از ابن برّاج& صيغه سوّمی نقل شده: (جلد3 ذکری صفحه 331)

* أعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم إنّ الله هو السميع العليم.

علاوه بر اين سه صيغه، چهار صيغه ديگر هم در روايات ذکر شده:

1- مضمره‌ی سماعة (باب57 من قراة الصلاة حديث3)

محمد بن الحسن بإسناده عن الحسين بن سعيد عن عثمان بن عيسی عن سماعة قال سألته عن الرجل يقوم فی الصلاة فينسی فاتحة الکتاب قال: فليقل:

أستعيذ بالله من الشيطان الرجيم إنّ الله هو السميع العليم، ثمّ ليقرأها ما دام لم يرکع

بررسی سندي:

طريق شيخ طوسی& به حسين بن سعيد صحيح است - کما فی الفهرست -

أخبرنا بها عدّة من أصحابنا عن محمد بن علی بن الحسين بن بابويه& عن أبيه ومحمد بن الحسن و محمد بن موسی بن المتوکّل عن سعد بن عبدالله والحميری عن أحمد بن محمد بن عيسی عن الحسين بن سعيد.

البته چون کتب حسين بن سعيد از کتب مشهوره و معوّل عليهاست نيازی به طريق هم ندارد.

عثمان بن عيسی اگرچه گفته شده شيخ واقفيه بوده لکن توبه او نيز نقل شده و از طرفی کشی& او را از اصحاب اجماع نقل کرده و همچنين در نوادر الحکمة و تفسير واقع شده و مشايخ ثقات نيز از او روايت کرده‌اند

فلا اشکال فی وثاقته.

سماعة نيز با اينکه واقفی بوده ولی توثيق خاص دارد ثقةٌ ثقةٌ

مشکل سند إضمار است که چون مُضمر از فقهاء و أجلّاء است

و لا يتصوّر تساءله عن غير الإمام×، إضمار ضرری نمی‌زند.

بررسی دلالی:

اين روايت صيغه استعاذة را بجای تعبير (أعوذ) با تعبير (أَستعيذُ) ذکر کرده است.

2- صحيحه‌ی حنان بن سدير (باب57 من قراءة الصلاة حديث5)

عبدالله بن جعفر فی قرب الإسناد عن محمد بن عبدالحميد وعبدالصمد بن محمد جميعاً عن حنان بن سدير قال:

صلّيتُ خلف أبی عبدالله المغرب فتعوّذ بإجهار أعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم وأعوذ بالله أن يحضرون. الحديث.

بررسی سندی:

محمد بن عبدالحميد در توثيق خاص او اشکال شده (توثيق نجاشی& ضاهراً به پدر او - عبدالحميد - راجع است) ولی بخاطر وقوع در نوادر الحکمة و عدم استثناء وی توسط ابن وليد، توثيق می‌شود.

عبدالصمد بن محمد نيز در نوادر الحکمة واقع شده پس توثيق می‌شود.

حنان بن سدير نيز توسط شيخ طوسی& توثيق شده.

پس سند معتبر است.

بررسی دلالی:

اين روايت صيغه استعاذة را مشتمل بر (أعوذ بالله أن يحضرون) نيز می‌داند.

3- روايت معاوية بن عمّار (باب57 از قراءة الصلاة حديث7)

محمد بن مکّی شهيد فی الذکری عن البزنطی عن معاوية بن عمّار عن الصادق× فی الاستعاذة قال×:

أعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم

بررسی سندی:

در اين روايت طريق شهيد اول به بزنطی ذکر نشده لکن ممکن است بوسيله‌ی طرق ديگران به کتب بزنطی يا معاوية بن عمار، سند را تصحيح نمود

بررسی دلالی:

اين روايت مستند همان صيغه دوّم (که شيخ مفيد& ذکر کردند) می‌باشد.

4- روايت تفسير امام عسکری× (باب14 من قراءة القرآن حديث1)

الحسن بن علی العسکری× فی تفسيره قال:

امّا قوله الذی ندبَکَ الله إليه وأمرَکَ به عند قراءة القرآن - أعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم - فإنّ أميرالمؤمنين× قال: أعوذ بالله أی أمتنع بالله - الحديث-

بررسی سندی:

سابقاً عرض شده - در اصول علم رجال - که انتساب اين تفسير به وجود مقدّس امام حسن عسکری| ثابت نيست لکن تسهيل در مستحباب کار را آسان می‌کند.

بررسی دلالی:

اين روايت نيز مستند همان قول شيخ مفيد& می‌شود.

5- روايت شهيد ازهشام بن سالم (شرخ نفليه - الفوائد المليّة لشرح الرسالة النفليّة جلد1 صفحه180)

وروی هشام بن سالم عن أبی عبدالله×: أستعيذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم أعوذ بالله أن يحضرون إنّ الله هو السميع العليم.

بررسی سندی:

اين سند اگرچه مرسله است و طريق شهيد ثانی به هشام بن سالم معلوم نيست لکن همين روايت را کلينی& در کافی حديث شماره (3310) به سند ذيل نقل کرده:

عدّة من أصحابنا عن أحمد بن محمد بن خالد عن محمد بن علی عن أبی جميلة عن محمد بن مروان عن أبی عبدالله×

در اين سند سه نفر مورد بحث است:

* محمد بن علی * أبو جميلة* محمد بن مروان

* محمد بن علی مشترک است بين (محمد بن علی بن إبراهيم الصيرفی - ابو سمينه) و (محمد بن علی الکوفی) ولو سيّدنا الاستاذ قائل به تعدّد و وثاقت ثانی هستند ما قائل به اتحاد و ضعف اين راوی می‌باشيم.

* أبو جميله - مفضل بن صالح - بخاطر روايت مشايخ ثقات در حديث ثقه است.

* محمد بن مروان نيز مشترک بين (الحناط: الثقة) و (البصری: المجهول) و (الأنباری: لثقة لوروده فی النوادر) و (الذهلی: الثقة لرواية المشايخ عنه) و بما اينکه از بين اينها فقط محمد بن مروان الذهلی صاحب کتاب و مشهور است، مطلق به او منصرف می‌شود و او هم ثقه است.

- در حاصل مشکل اين سند فقط (محمد بن علی) است

البته به اعتبار طريق ديگر - صحيح شيخ طوسی& به محمد بن مروان، ميتوان با تبديل سند اين روايت را تصحيح نمود

در مجموع شش صيغه برای استعاذة ثابت شد

الف) أعوذ بالله من الشيطان الرجيم

اين صيغه مشهور است و ممکن است اثبات ادعای اجماع بر آن و در روايت شهيد از ابو سعيد خدری هم وارد شده.

ب) أعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم

اين صيغه منسوب به شيخ مفيد& است و مؤيّد به رواياتی که ذکر کرديم.

ج) أعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم إنّ الله هو السميع العليم

اين صيغه از ابن براج نقل شده.

د) أستعيذ بالله من الشيطان الرجيم إنّ الله هو السميع العليم

اين صيغه در مضمرة سماعة وارد شده بود.

هـ) أعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم و أعوذ بالله أن يحضرون

اين صيغه در صحيحه حنان بن سدير وارد شده بود.

و) أعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم أعوذ بالله أن يحضرون إنّ الله هو السميع العليم

اين صيغه در روايات شهيد از هشام آمده.

* صيغه‌ی اوّل اگرچه مستندش مرسله‌ی شهيد& از أبو سعيد خدری بود و عامّه نيز آن را تقويت کرده‌اند لکن به اتفاق موجود علماء أمامية تقويت می‌شود.

* صيغه دوّم که از شيخ مفيد& نقل شده نيز بوسيله‌ی طريق شيخ طوسی& به روايات بزنطی و محمد بن عمّار تصحيح می‌شود و همچنين شهيد& نيز به جميع کتب و روايات شيخ طوسی& طريق معتبر دارد.

بعلاوه روايت تفسير امام عسکری& و روايت فقه الرضا× و دعائم نيز مؤيّد همين صيغه هستند.

* صيغه سوّم نيز که از سماعة نقل شده بود معتبر است.

* صيغه چهارم نيز که از حنان بن سدير نقل شده بود معتبر است.

* صيغه پنجم نيز که از شهيد و هشام بن سالم بدست می‌آيد معتبر است زيرا اگرچه روايت شهيد از هشام بن سالم مرسله است لکن أوّلاً کتاب هشام بن سالم از کتب معروفة و مشهورة است و نيازی به طريق ندارد و ثانياً اين مرسله را می‌توان بوسيله طريق شهيد& به شيخ طوسی و شيخ طوسی& به هشام بن سالم تصحيح نمائيم.

* و امّا صيغه ششم - که از ابن براج& باشد - چون به اين کيفيّت خاصّه برايش روايتی پيدا نکرديم نمی‌توان قائل به ثبوت استحباب آن شد

- فلذا صيغه‌های پنج گانه اولی را می‌توان به قصد ورود اتيان کرد ولی صيغه ابن برّاج را فقط بقصد رجاء بايد اتيان نمود.

فرع بعدی اختيار (أعوذ) يا (أستعيذ) است؛

برخی فرموده‌اند (أعوذ) چون انشاء است أفضل است.

برخی فرموده‌اند (أستعيذ) أفضل است چون طلب از الله سبحانه و تعالی است و مطابق آيه شريفه {وإذا قرأتم قرأت القرآن فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم} هست.

- لکن مسئله محلّ استحسان نيست و هر دو تعبير نيز در أخبار شريفه وارد شده فلذا نمی‌توان أفضل بينهما را تعيين نمود - هما متساويان-

فرع بعدی کيفيّت جهر و إخفات در استعاذة است.

ماتن& می‌فرمايند: (ينبغی أن تکون سرّاً)

* صاحب حدائق و غيره ادعای شهرت بر اخفات کرده‌اند (حدائق جلد8 صفحه 170)

(المشهور بين الأصحاب - بل نقل عن الشيخ فی الخلاف دعوی الإجماع عليه - هو استحباب الإخفات بالاستعاذة)

* همچنين مرحوم محمد بن مکّی شهيد اول& در کتاب ذکری جلد 3 صفحه 329 می‌فرمايند:

(ويستحبّ الإسرار بها ولو فی الجهريّة - قاله الأکثر - ونقل الشيخ فيه الاجماع منّا)

* مرحوم شيخ حسن بن يوسف علامه حلّی& در تذکرة الفقهاء جلد3 صفحه127 می‌فرمايند:

(يستحب الإجهار بها ولو فی الجهريّة و هو أحد قولی الشافعی لأنّ ابن عمر کان يتعوّذ فی نفسه والآخر يجهر به فی الجهريّة لأنّ أبا هريرة جهر به وعمل الأئمّة^ أولی)

- البته در اينکه عمل أئمّه^ بر اخفات بوده برای ما ثابت نيست.

فقهاء رحمهم الله فرموده‌اند ممکن است اخفات از برخی روايات استظهار شود مثل: صحيحه صفوان (باب57 از قراءة الصلاة حديث2)

محمد بن الحسن& بإسناده عن الحسين بن سعيد عن صفوان عن عبدالرحمن بن أبی نجران عن صفوان قال:

صلّيت خلف أبی عبدالله× أيّاماً وکان يقرأ فی فاتحه الکتاب (بسم الله الرحمن الرحيم) وإذا کان صلاة لا يجهر فيها بالقراءة جهر ببسم الله الرحمن الرحيم و أخفی ما سوی ذلک.

بررسی سندی:

طريق شيخ طوسی به حسين بن سعيد الأهوازی صحيح است - قبلاً کراراً ذکر شد -

صفوان که حسين بن سعيد از او روايت کرده صفوان بن يحيی است که از مشايخ ثقات و أجلاء است.

عبدالرحمن بن أبی نجران نيز از اجلاء و ثقات است.

صفوان که از امام صادق× روايت کرده و ابن أبی نجران روای اوست، صفوان بن مهران الجمّال است که شيخ مفيد& در الإرشاد او را از خاصّة و بطانة و فقهاء اصحاب امام صادق و کاظم‘ دانسته.

بررسی دلالی:

تعبير (أخفی ما سوی ذلک) برای غير بسملة دلالت دارد بر اخفات در استعاذة و صفوان نيز می‌فرمايد أيامی پشت سر حضرت صادق× نماز می‌خواندم - و اين دلالت بر ثبوت عمل امام داد -.

- لکن در استدلال به اين صحيحه مناقشه شده؛

به اينکه (أخفی ما سوی ذلک) اشاره به ما سوای فاتحه الکتاب و قراءة دارد نه جميع صلاة. و در صدر روايت هم فرموده (کان يقرأ فی فاتحة الکتاب) و اين إشعار به بيان حکم قراءة دارد نه استعاذة که مقدمه است.

عده‌ای خواسته‌اند به اين بيان استدلال کنند:

چون صفوان می‌گويد أيّامی را با حضرت نماز می‌خواندم و بعيد است حضرت طی چندين روز اصلاً در نماز استعاذة نفرموده باشند و اگر استعاذة حضرت جهريّه بوده باشد، صفوان نقل می‌کرده. پس معلوم می‌شود استعاذه حضرت إخفاتية بوده.

- لکن اين استدلال هم مناقشه می‌شود؛

به اينکه ظنون موجود در اين استدلال نمی‌توانند يقين آور باشند بلکه ممکن است حضرت× اصلاً استعاذه نمی‌فرمودند.

بنابراين استحباب إسرار استعاذة از اخبار بدست نمی‌آيد،

بلکه در مقابل ممکن است استحباب إجهار به استعاذة از برخی روايات شريفه بدست بيايد مثل (روايت 4 و5 از باب57 قراءة الصلاة)

محمد بن الحسن الطوسی& بإسناده عن محمد بن علی بن محبوب عن محمد بن الحسين عن عبدالصمد بن محمد عن حنّان بن سدير قال:

صليّت خلف أبی عبدالله× فتعوّذ بإجهار (الحديث).

عبدالله بن جعفر الحميری فی قرب الإسناد عن محمد بن عبدالحميد و عبدالصمد بن محمد جميعاً عن حنان بن سدير قال:

صليّت خلف أبی عبدالله المغرب فتعوّذ بإجهار (الحديث)

بررسی سندی:

اين دو روايت با اينکه دو طريق دارند و هر دو نيز صحيح السند هستند (قبلاً بحث شد) لکن ظاهراً يک روايت باشند فلذا به حکم أصالة عدم الزيادة مسئله مقيّد به نماز مغرب - جهريّة - خواهد بود و بما اينکه در صلاة الجماعة نيز بوده، مقيّد به جماعت.

از اين رو می‌توان فتوی به استحباب جهر به استعاذه برای امام جماعت در صلوات جهريّة داد.

و در سائر صلوات به همان اجماع بر استحباب إخفات تمسک نمود.

- علی أیّ حال بخاطر همين مناقشات است که ماتن& نيز تعبير به (ينبغی) يعنی سزاوار بودن، نمودند که اين تعبير ظهور قوی در استحباب ندارد.

اين از اولين سنّت در قراءة، سائر مستحبات قراءة در جلسات بعد خواهد آمد - إن شاءالله تعالی -