درس خارج فقه استاد محمدرضا عصمتی

موضوع: کتاب الحدود و التعزيرات/حد المحارب /مسأله1: تعریف محارب

الفصل السادس: في حدّ المحارب‌

(مسألة 1): المحارب: هو كلّ من جرّد سلاحه أو جهّزه لإخافة الناس وإرادة الإفساد في الأرض؛ في برّ كان أو في بحر، في مصر أو غيره، ليلًا أو نهاراً. ولا يشترط كونه من أهل الريبة مع تحقّق ما ذكر، ويستوي فيه الذكر والانثى ... .[1]

بحث ما در رابطه با حدود بود پنج قسم از اقسام حدود را در سالهای قبل به تفصیل مورد بررسی قرار دادیم بحث امسال در ادامه ی مباحث حدود در رابطه با حد محارب است محارب حد او چیست ؟ اگر کسی عنوان محارب بر او صدق کرد مجازاتی که در شریعت برای او بیان و معین شده است حد مجازاتش چیست ؟

قبل از اینکه وارد بحث حد و مجازات محارب بشویم باید تعریفی از محارب داشته باشیم المحارب من هو؟ محارب کیست ؟

وجه تسمیه محارب

اولا خدمتتان عرض کنم که عنوان محارب که در این باب ذکر شده است بر گرفته ی از آیه ی شریفه قرآن است سوره ی مبارکه مائده است آیه ی 33و34 می فرماید: اعوذ بالله من الشیطان الرجیم ﴿إِنَّمَا جَزَاء الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَّلُواْ أَوْ يُصَلَّبُواْ أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلافٍ أَوْ يُنفَوْاْ مِنَ الأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾[2] ﴿إِلاَّ الَّذِينَ تَابُواْ مِن قَبْلِ أَن تَقْدِرُواْ عَلَيْهِمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾[3] . در این آیه اولین جملات این است الذین یحاربون الله کسانی که محاربه میکنند با خدا و رسول خدا تا آخر ، اولا ملاحظه کنید یحاربون باب مفاعله است فعل مضارع جمع مذکر غایب باب مفاعله است اولا باب مفاعله چیست ؟ باب مفاعله معنای او چیست؟ برخی گفته اند یعنی شهرت این است مشهور است که باب مفاعله فعل طرفینی است.[4] یعنی دو طرف هم فاعل اند و هم مفعول اند فعل از احدهما صادر و بر دیگری واقع می شود و بالعکس لذا گفته اند ضارب یعنی زد و خورد کردند یعنی زید عمرو را کتک زد و عمرو زید را کتک زد این معنای باب مفاعله است ، مشهور این است ، مشهور این است که مفاعله فعل طرفینی است.

معنای باب مفاعله در کلام محقق اصفهانی قدس سره

مرحوم محقق اصفهانی مرحوم حاج شیخ محمد حسین استاد اساتدنا رضوان الله تعالی علیه نظرشان نظر مشهور نیست.[5] می فرمایند این معنای فعل طرفینی برای باب مفاعله همه جا صادق نیست؛ ﴿يُخَادِعُونَ اللّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنفُسَهُم وَمَا يَشْعُرُونَ﴾.[6] خداوند برای منافقین می فرماید آنها نیرنگ می زنند ، گول می زنند خدا را و کسانیکه ایمان آوردند فرموده است معنایش این است که معنای طرفینی می شود : خدا منافقین را گول میزند منافقین خدا را گول میزنند ، کسی میتواند خدا را گول بزند؟ نسبت به خدا کسی میتواند خدعه کند ؟ و امثال اینها ، امثال اینها در آیات قرآن زیاد است که اصلا معنای فعل طرفینی نمی دهد. و لذا این محقق بزرگ فرموده است شما در باب مفاعله فاعل و مفعول دارید میگویید ضارب زید عمرا زید را به عنوان فاعل رفع می دهید و عمرو را نصب می دهید اگر هر دو هم فاعل اند و هم مفعول اند چرا هر دو را رفع نمیدهید ؟ شما ملاحظه کنید در باب تفاعل فعل طرفینی است لذا در باب تفاعل دو تا فاعل به وسیله حرف عطف به هم عطف می شوند و هر دو مرفوع اند تضارب زید و عمرو تضارب زید و عمرو یعنی زید و عمرو هر دو فاعل بودند هر دو کتک زدند هر دو هم کتک خوردند لذا آنجا که فعل طرفینی هست بوسیله ی واو عطف دو تا فاعل را به هم عطف می کنید و هر دو را به رفع می خوانید ولی در باب مفاعله این کار را نمی کنید در باب مفاعله مانند سایر افعال متعدی فعل فاعل را رفع میدهد مفعول را نصب میدهد پس معلوم میشود که مفاعله فعل طرفینی نیست، فما هو معناه ؟ معنای مفاعله اگر فعل طرفینی نیست چیست؟

فرموده معنایش این است که در صدد این کار برآمد.[7] یخادعون الله یعنی در صدد خدعه و نیرنگ با خدا در آمد هر چند که نمی تواند کاری بکند هر چند کاری ساخته نیست و نمیتواند خدا را گول بزند ولی در صدد این قضیه هست دنبال این قضیه هست برنامه ریزی میکند برای خدعه هر چند نمی تواند ، ﴿وَمَكَرُواْ وَمَكَرَ اللّهُ وَاللّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾[8] ، نمیتواند کاری بکند ولی در صدد این کار هست.

این محقق بزرگ این مطلب را در قاعده ی لاضرر در ضمن تعریف و تفسیر ضرار بیان فرموده است که ضرار مصدر باب مفاعله است چون مفاعله سه چهار تا مصدر دارد. مفاعله فعالا و فیعالا مصادر مفاعله است و فعال یکی از مصادر مفاعله است. ضرار مصدر مفاعله است. در ذیل تفصیل و شرح ضرار این مطلب را بیان فرموده است که باب مفاعله طرفینی نیست و این از غلط های مشهور است زیرا فعل طرفینی همه جا برای مفاعله معنا پیدا نمیکند خیلی از آیات قرآن معنا پیدا نمیکند.

عدم اعتبار فعلیت حرب طبق تحقیق محقق اصفهانی قدس سره در معنای باب مفاعله

ما اگر این مطلب این محقق بزرگ را مد نظر بیاوریم در تفسیر این آیه ی شریفه و روایاتی که در ذیل وجود دارد ممکن است مطلبی به دست بیاوریم و مطلبی را بتوانیم استنباط کنیم غیر از آنچه که شهرت بین فقها دارد. یحاربون الله اگر اینجور باشد فعلیت از آن استفاده نمیشود. اگر شما گفتید یحاربون الله یعنی در صدد حرب بر آمده است ولو اینکه حرب نکرده است در صدد حرب با خدا بر آمده است ، مقدمه چینی کرده است. شرائط را فراهم کرده است. گرچه فعلیت پیدا نکرده است ، اگر شما مفاعله را اینجور معنا بکنید چنانکه این محقق بزرگ فرموده است از این یحاربون می توانید عموم استفاده کنید اعم از اینکه حرب بالفعل باشد یا بالقوه باشد در صدد محاربه هم باشد همین حکم هست لذا نسبت به این مطلب البته هنوز بحث میکنیم ولی در ذهنتان این مطلب باشد.

سوال: ... .

جواب سوال: خلاصه این اسناد به خدا اسناد مجازی است یا حقیقی؟

ببینید اسناد الفعل الی ما هو له اسناد حقیقی است ، اسناد به غیر ما هو له اسناد مجازی است خب اینکه مسلم است حالا این شخص بالفعل در مقابل مومنین ایستاده ، درست ، حرب با مومنین کرده شما میگویید یحاربون الله اسناد دادید به غیر ما هو له.

سوال: ... .

جواب سوال: من که به عنوان احتمال اولا گفتم ،گفتم که اگر اینجور بگوییم ممکن است استفاده عموم بکنیم ولی شما میگویید که شما مطلب دیگری میگویید شما میگویید که حرب با مومنین مقدمه حرب با خدا است کانه حرب خدا است.

سوال: ... .

جواب سوال: پس اسناد به الله کانه است و مجازی است.

سوال: ... .

جواب سوال: خلاصه اسناد مجازی است یعنی شما حربی که مربوط به الله بوده است حرب مربوط به مقدمه را به الله نسبت میدهید

سوال: ... .

جواب سوال: شما میگویید این آقا محارب نیست در صدد محاربه است یطلق علیه المحارب بالفعل ، حقیقتا یطلق علیه المحارب ولو اینکه مقدمه را انجام داده است.

سوال: عرض من این است کسی که سلاح کشیده مقدمه محاربه مومنین را فراهم کرده و هنوز محاربه با مومنین نکرده که مقدمه حرب با خداست در صدق نمیکند که تصدی حرب با خدا کرده است پس عنوان محارب بر او صدق نمیکند.

جواب سوال: ببینید این یک مطلب دیگری است به حرف من دقت کنید ، اگر بگویید در صدد محاربه بر آمده است. به مشهور کار نداریم. فرمود که نحن و البرهان و ان خالفنا الاعیان این مهم نیست ، برهان چه میگوید. اگر شما این حرف را گفتید ظهور در فعلیت ندارد اگر ظهور در فعلیت نداشت بخواهید و نخواهید تعمیم استفاده میشود. علی کل حال بعد این را تحقیق میکنیم.

اقتباس عنوان محاربه از آیه قرآن

پس بنابراین اینکه عنوان محارب در این بحث مطرح شده است و فرموده اند حد المحارب ، عنوان دیگری نداده اند. این عنوان اقتباس از آیه شریفه است که ﴿انما جزاء الذین یحاربون الله و رسوله و یسعون فی الارض فسادا﴾ تا آخر این اقتباس از این آیه است پس در حقیقت میخواهد وجه نام گذاری را بفرمایند چرا میگوییم حد المحارب چرا عنوان دیگری به آن نمیدهیم چرا به آن حد الباغی و حد الطاغی نمی گوییم و امثال این عنواین چرا این عناوین را نمی بریم عنوان حد المحارب گفتیم این عنوان بر گرفته از این آیه شریفه است ﴿انما جزاء الذین یحاربون الله و رسوله﴾ تا آخر آیه.

این یک بحث نسبتا لغوی بود که چرا عنوان بحث عنوان محارب نام گذاری کردیم؟ بخاطر تبعیت از آیه ی شریفه قرآن.

این حرف اول یک بحث لغوی مفهومی در این عنوان مذکور در بحث.

تعریف مرحوم امام خمینی قدس سره از محارب

حرف دوم این است مالمحارب فی الاصطلاح الفقه ؟ فقه و فقیه محارب را به چه کسی اطلاق میکنند ؟

در تعریف محارب در بین فقها تقریبا اختلاف است نظر واحدی حاکم نیست احتیاطی ترین تعریف مطلبی است که امام رضوان الله علیه در تحریر فرموده اند. فرموده اند: المحارب: هو كلّ من جرّد سلاحه أو جهّزه لإخافة الناس وإرادة الإفساد في الأرض.[9] محارب به کسی گفته میشود که سلاحش را شمشیرش را کشیده از غلاف بیرون آورده یا اسلحه اش را مجهز کرده اماده است لاخلافه الناس تا مردم را بترساند و اراده الافساد فی الارض و قصدش ایجاد فساد در ارض است پس امام رضوان الله علیه در تعریف محارب سه نکته ی اساسی را بیان داشته است :

یک : جرد سلاحه. اسلحه اش را کشیده ، اگر قمه و شمشیر است از غلاف بیرون آورده است اگر تفنگ و امثال او است مرتب آماده کرده آماده شلیک است.

حرف دوم : مقصودش اخافه الناس است مقصودش این است که مردم رعب و وحشت در آنها ایجاد بشود نه اینکه مقصودش ایجاد امنیت برای مردم باشد ، اگر جرد السلاح باشد و مقصودش امن الناس باشد مثل نیروهای مسلح اینها را محارب نمی گویند.

و اراده الافساد فی الارض قصدش ایجاد فساد در ارض است.

یعنی در حقیقت محارب سه خصوصیت باید داشته باشد جرد السلاح لاخافه الناس و لاراده الافساد فی الارض که اگر هر کدام از این قیود نبود عنوان محارب صدق نمی کند. این تعریف که امام رضوان الله علیه فرمودند اولا عین احتیاط است به معنای واقعی کلمه عین احتیاط است دیگر از این بیشتر احتیاط نمی شود و ثانیا امام این جمله ی قرآن را یحاربون الله و یسعون فی الارض فسادا هر دو را یک عنوان قرار داده اند. عنوان واحد است. حرب و افساد فی الارض هر دوی اینها عنوان واحد برای این حد و مجازاتی که بیان شده ، عنوان های متعدده و مستقل نیست گرچه ظاهر واو جمع این است که اینها دو چیز است اما این واو عطف که واو جمع است ظاهرش این است که دو تا عنوان باشد اما ایشان هر دوی اینها را عنوان واحد دانسته اند یعنی عنوانی که این حد مذکور در آیه بر او این عنوان مترتب است عنوانی است مرکب از محاربه و افساد فی الارض هر دو اگر باشد این حد مذکور برش مترتب است و اگر هر دوی اینها نباشد جرد السلاح باشد ولی اراده ی افساد فی الارض ندارد یا افساد فی الارض نشد. یک ضرب المثل همشهری های ما میگوییند که کسیکه قدرت و تمکن زیادی ندارد اگر کسی را تهدید بکند میگویند گرگی که تو باشی خرمان را در بیابان میبندیم ، یعنی تو کاری ازت ساخته نیست تو هزار تا سلاح بکش نمیتوانی کاری بکنی اخافه الناسی نیست یک آدم ضعیف النفسی حالا یک جرد السلاح کرده است بر اساس فرمایش امام رضوان الله علیه لا یعد محاربا پس بنابراین از این متن فتوا استفاده میشود که عنوانی که یترتب علیه الحد در این موضوع مورد بحث این عنوان مرکب است از سه خصوصیت جرد السلاح اخافه الناس و ارادة الافساد فی الارض هر کدام از این اجزاء مرکب منتفی شد المرکب ینتفی بانتفاء احد اجزائه تا مرکب منتفی شد حکمی که مترتب بر عنوان مرکب بوده است دیگر بر اون شیئ مترتب نخواهد بود.

سوال: ... .

جواب سوال: خب اگر ترسیدند معلوم میشود که ضعیف نیست ولی اگر چنانچه ضعیف بود آدم نمی ترسد فرض کنید تا برداشته آن طرف مقابلش آدم ورزشکاری بود زود ممکن است دستش را بشکند. ... این اخافه الناس نیست هر چند که جرد السلاح بوده است ولی این محارب بر او صدق نمیکند چون اخافه الناس نیست.

بله در عین حال ببینید ما فرمایش امام را توضییح میدهیم امام فرمودند محارب یک عنوانی است مرکب از این سه خصوصیت جرد سلاحه او جهزه لاخافه الناس و اراده الافساد فی الارض.

سوال: ... .

جواب سوال: خب بله حکمش چیه یک نکته است اما محارب است یا نه این فتواها متفاوت است بر اساس نظر شریف امام رضوان الله علیه محارب نیست هر یک از این خصوصیات منتفی بشود عنوان محارب صدق نمیکند.

پس بنابراین اولین تعریف فقهی که برای محارب نقل کردیم تعریفی است که امام رضوان الله تعالی علیه در کتاب تحریر الوسیله فرمودند المحارب هو کل من جرد سلاحه او جهزه لاخافه الناس و اراده الافساد فی الارض این تعریف تعریف امام رضوان الله علیه است.

تعریف محقق حلی قدس سره از محارب

صاحب جواهر می فرماید: الباب السادس فی حد المحارب ، المحارب کل من جرد السلاح لاخافه الناس.[10] این تعبیر تا اینجا تعبیر مرحوم محقق است که متن شرائع است و جواهر شرح او است فرموده است المحارب کل من جرد السلاح لاخافه الناس از این عنوان مرحوم صاحب جواهر استفاده کرده که جرد السلاح یعنی اسلحه اش را به کار بیندازدازش استفاده کند لذا صاحب جواهر در شرح نوشته است : او حمله ، اگر سلاح را همین الان نزده ولی حمل سلاح دارد ولی کافی است ، لاخافه الناس مصدر مضاف مفید عموم است یعنی اخافه همه مردم از آن اینطور استفاده میشود صاحب جواهر می فرماید: ولو واحد لو احد على وجه يتحقق به صدق إرادة الفساد في الأرض. می فرماید لازم نیست همه ی مردم بترسند ولو اینکه با یک نفر برخورد کرده ولی در حدی که افساد حساب بشود و محقق بشود محارب است. مثل اینکه یک عالم بزرگ را ترور کرده است. متعرض او شده است که تعرض به آن عالم بزرگ تعرض به نظام اسلامی و موجب افساد است. خب اگر دو نفر دعوا کردند و یکی دیگری را کشت بد کاری کرده است یا خواست بکشد این اسمش محارب نیست ، این شرحی است که مرحوم صاحب جواهر بر کلام محقق نوشته است.

پس تعریف دوم تعریف محقق اول محقق حلی هست که این شخصیت عظیم علمی در تعریف محارب دو تا قید آورده است اول جرد السلاح ثانیا لاخافه الناس دو تا مطلب را آورده است اما اراده الافساد فی الارض در کار نیست پس موضوعی که یترتب علیه هذا الحد که خواهیم گفت مرکب از دو جزء است یکی تجرید السلاح و دوم اخافه الناس تا تعریف سایر بزرگان را هم برسیم ببینیم نتیجه چه خواهیم گرفت. و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین.