درس خارج اصول احمد فرخ‌فال

موضوع: الأوامر/مادة الأمر /معنای فتدبر در کلمات مرحوم آخوند در بحث اوامر

اقوال اصولیین و علما در موضوع اوامر و اینکه آیا ماده امر چه مفهوم و معنایی دارد مختلف است ، هم معنای لغوی و هم معنای اصطلاحی مختلف است ، در معنای لغوی در چند جلسه گذشته نظرات مرحوم آخوند و نایئنی و خوئی و امام خمینی و مظاهری از معاصرین را عرض کردیم و نسبت به هر کدام بحث مفصلی شد و نظر مختار را هم عرض کردیم ، اما اینکه آیا معنای اصطلاحی امر چیست ؟ اگر کلیت آن را بخواهیم عرض کنیم بر اساس نظرات فقها غالبا تابع معنای لغوی است .

نکته در معنای اصطلاحی امر : آیا ثابت شده انتقال از معنای لغوی به معنای اصطلاحی یا نه ؟ آنچه که متفاهم عرف و محاورات متشرعه است آن مهم است ، اینکه به معنای اصلاحی است یا لغوی بدرد ما نمیخورد .

شما می خواهید بگویید ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾[1] تامرون در این آیه یعنی چه هر چند تامرون از اشتقاقات امر است ، معنای این دلیل و کلمه تامرون چیست ، نظریه ای که بسیاری از فقها این نظریه را می پذیرند که تعارف حقیقی نزد ما نیست یعنی شناخت حقیقی هر چیزی در دست ما نیست ، و این مطالبی که به ما می گ.یند شرح الاسم است و نشانه های این لفظ است و معرفت حقیقی نسبت به اشیاء ذات باری تعالی است و این مبنای مرحوم آخوند خراسانی ره است ، دغدغه این بحث اصطلاحی را نباید داشت و گاهی ورود به یک بحث جنبه باز شدن فهم انسان است و مانور عقل انسان است و لذا مشاهد کنید شما ببینید مرحوم آخوند خراسانی ره در همین بحث اوامر ؛

وأما بحسب الاصطلاح ، فقد نقل الاتفاق على إنّه حقيقة في القول المخصوص ، ومجاز في غيره ، ولا يخفى إنّه عليه لا يمكن منه الاشتقاق ، فإن معناه ـ حينئذ ـ لا يكون معنى حدثياً ، مع أن الاشتقاقات منه ـ ظاهراً ـ تكون بذلك المعنى المصطلح عليه بينهم ، لا بالمعنى الآخر ، فتدبر.[2]

نقل شده که اتفاق دارند اصولیین اینکه ماده امر ( اصطلاحا قول مخصوص یعنی صیغه افعل ) معنایش صیغه افعل است ، مرحوم آخوند خراسانی می فرمایند علما اتفاق دارند که ماده امر اصطلاحا در نزد اصولیین و فقها حقیقتا صیغه افعل است یعنی هر جا گفت فلانی امر کن و امر کرد یعنی صیغه افعل بیاور ؛ این حقیقت است و اگر در غیر این استعمال شد مجاز است .

اشکالی و پاسخی در مورد جامد اصولی و نحوی در اینجا وارد است : معنای جامد اصولی می شود اگر بنا شد ماده امر بشود اسم برای صیغه افعل مثل زید اسم برای این طفل رضیع است این می شود علم و اسم ، وقتی اسم شد اشتقاقات ندارد و صرف نمی شود ، و این معنای حدثی نیست و معنای جامد است ، و این مطلبی که مرحوم آخوند خراسانی می گویند معنای حدثی و جامد اصولی می گوید نه معنای حدثی و جامد نحوی ، خوب دقت شود .

لذا مرحوم آخوند می فرمایند این اتفاق که ماده امر اصطلاحا معنایش صیغه افعل باشد را من قبول ندارم چون ماده امر اولا معنایش حدثی است و ثانیا قابل اشتقاق است و جامد نیست ، بعضی تصور کردند که اینجا مرحوم آخوند مسیر خود را از اتفاق فقها و اصولیین جدا کردند ولی اشتباه کردند . در کفایه مرحوم آخوند خراسانی فرق می کند که بگوید فتامل و یا فتامل فانه دقیق ، و یا بگوید فتدبر و یا فتدبر فانه دقیق

فرق بین فتدبر و فتدبر فانه دقیق در عبارات مرحوم آخوند خراسانی ره ؛ اگه گفته بود فتدبر فانه دقیق یعنی حرف همینی که زدم و اتفاق علما اشتباه بوده و منم قبول ندارم و بنا بر حرف آنها این امر جامد اصولی و قابل اشتقاق م نیست و لذا منم حرف اینها را قبول ندارم ، ولی در اینجا گفته است که فتدبر یعنی این حرف من جای فرار دارد ، اشکال من جی فرار دارد ، اینکه امر معنای مصدری است که شکل جامد نحوی است اما این معنای مصدری دارد ، مصادر اسم هستند و جامد نیستند فرق است بین ضرب و زید جون ضرب مصدر است و اسم است و اشتقاق هم دارد و معنایش جامد نحوی و اصولی هم نیست ، امر اگر معنای مصدری شد یعنی صیغه افعل گفتن می شود حدث و می تواند اشتقاقات داشته باشد . ( در این قسمت یکی از شاگردان سوالی در مورد اشکال و پاسخ مرحوم آخوند ره پرسیدند که استاد هم دقایقی را به پاسخ دادن به آن سوال پرداختند ) .

قاعدة البيّنة على المدّعي و اليمين على من أنكر[3] ، در زمان گفتگو و مباحثه سعی کنید ادعا نکنید و تا می توانید منکر شوید و در مباحثات و گفتگوها همیشه سائل باشید در این صورت او مدعی می شود و وقتی او مدعی شد شما منکر شوید و این طور است که او باید دلیل بیاورد و به این نکته دقت بفرمایید .

نکته : سخن کلی که مرحوم آخوند خراسانی ره فرمودند : وكيف كان ، فالأمر سهل لو ثبت النقل ، ولا مشاحة في الاصطلاح ، وإنما المهمّ بيان ما هو معناه عرفاً ولغة ، ليحمل عليه فيما إذا ورد بلا قرينة ، وقد استعمل في غير واحد من المعاني في الكتاب والسنة ، ولا حجة على إنّه على نحو الاشتراك اللفظي أو المعنوي أو الحقيقة والمجاز.[4]

خلاصه اینقدر بهانه گیری نکنید شما دنبال معنای اصطلاحی هستید برای چه در صورتی که شما باید بدنبال این باشید که منظور از ماده امر چیست ، در اصطلاح چه اختلافی را مشاهده کردی که می خواهی ثابت کنی که معنای لغوی با اصطلاحی فرق می کند یا نمی کند ، شما باید ببینید که ماده امر در عرف متشرعه چه معنا شده است مثل آیه ای که در اول جلسه بیان شد ، بدنبال این باش که متفاهم عرف متشرعه چیست .

اطلاق ماده امر اگر صیغه افعل شد طلب عالی از سافل مطرح می شود و اما اگر کلماتی گفت که یه چیزی را می خواهد اما امر نمی کند و طلب میکند این را اصطلاحا امر نمی گویند .