درس خارج اصول احمد فرخ‌فال
1400/11/17
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: بررسی نظر مرحوم آیت الله خویی در مورد صیغة امر
مرحوم آخوند فرمودند صیغة امر حقیقت در وجوب است و دلیل آن هم تبادر و انسابق به ذهن است یعنی وقتی صیغة امر از سوی عالی به سافل استعمال می‌شود ، انسباق به ذهن ، عمومِ وجوب است .
مرحوم نائینی فرمودند از این صیغه و از ناحیة لفظ صیغه ، دلالت الزام و غیر الزام فهمیده نمی‌شود . آن‌چه که این صیغه و دلالت لفظ صیغه می‌فهماند مطالبه است . علت آن هم این است که گرچه آن مبادی و مقدّمات امر را مرحوم نائینی ، امام (ره) عیناً همان مبادی و مقدّمات آخوندخراسانی نمی‌دانند اما همة آن‌ها قبول دارند که مصالح و مفاسد عباد اقتضای اوامر و نواهی را دارد و در این مصالح و مفاسد هم الزام وجود دارد و هم موارد بدون الزام ؛ هم مصالح حتمیه داریم و هم مصالح ندبیه . اما اقتضای مولویت و عبودیت این است که وقتی مولا از عبد خود چیزی را طلب کرد اگر عبد امتثال ننمود و گفت نمی‌دانستم که الزام دارد یا خیر ، همه او را مذمّت می‌کنند و به او می‌گویند مگر مولا از تو مطالبه نکرد؟ وقتی مولا مطالبه می‌کند یعنی می‌خواهم انجام دهی پس تو چه کار داری که الزام دارد یا ندارد؟ آن‌چه که مدِّ نظر مولاست انجام مطالبة اوست . پس وجوب بنابر اقتضائات معلوم و اثبات شد نه بنابر صیغة امر .
مرحوم امام(ره) هم چهار مقدمه بر شمردند که همین مباحث مصالح و مفاسد ، مصالح حتمیه و غیر حتیمه ، همة این مطالب را مطرح کردند و فرمودند صیغة امر دلالت بر وجوب یا ندب نمی‌کند .
وجوب یا ندب خارج از صیغه است . صیغة امر دلالت بر مطلوبیت دارد اما این مطلوبیت به نحو ندب است یا وجوب ، خارج از این‌هاست و آن را باید از اقتضائات مولا ، عبد ، مولویت، عبودیت ، توبیخ عموم نسبت به عبد بخاطر عدم اتیان امر مولا فهمید .
بنابراین نمی‌توان گفت : صیغة امر و دلالت صیغة امر و دلالت صیغة امر بر وجوب و ندب است. خیر، دلالت صیغة امر بر مطلوبیت است ؛ پس نمی‌توان گفت صیغة امر حقیقت در وجوب است برای این‌که صیغه دلالت بر وجوب نکرد بلکه صیغه دلالت بر مطلوبیت نمود .
اقتضائات و این مقدّمات عبد را به این‌جا می‌رساند که ، « أیُّهَا العَبد لاتُخَالِف مَعَ مطلوبِ المولي » حال مطلوب مولا می‌خواهد مع الحتم و اللّزوم باشد یا مع الحتم نباشد و صرف مطلوبیت و ندب باشد . وقتی مولا از عبد مطالبه نمود ، عبد بایستی اتیان کند .
بنابراین مرحوم نائینی و امام(ره) می‌فرمایند : بنابر اقتضائات باید صیغة امر حمل بر وجوب شود مگر این‌که قرینه‌ای بر خلاف این وجوب اثبات شود یعنی قرینه‌ای از سوی مولا بیاید که عبد از آن متوجه شود لازم نیست به این اقتضائات توجه کند یعنی امر مولا حتم و الزام ندارد . پس طبق این مبنا صیغة امر دلالت بر وجوب نکرد بلکه اقتضائات موجب شد و اگر قرار شد وجوبی در کار نباشد بایستی قرینه‌ای در کار باشد .
اما نظر مرحوم آیت الله خویی (ره):
المبحثُ الثّاني : في أنَّ الصِّیغَةَ هل هي حَقیقَةٌ في الوجوب اَوِ النَّدب اَو هما اَوِ المُشتَرَک بَینَهما اَقوَالٌ [1] ...
می‌فرماید : مبحث دوم در بحث امر در این باره است که آیا صیغة امر حقیقت در وجوب است یا حقیقت در ندب یا به اشتراک لفظی حقیقت در وجوب و ندب است یا بنابر اشتراک معنوی صیغة امر حقیقت است در یک قدر مشترکی که هم شامل وجوب می‌شود و هم ندب .
در این‌جا اقوالی وجود دارد :
... اِختَارَ صَاحِبُ الکِفَایة (قدس سره) أوَّلَهَا ...
استاد : ایشان می‌فرماید : صاحب کفایه یعنی مرحوم آخوند فرموده است که حقیقت در وجوب است .
... بِدَعوي تَبَادُرِهِ عندَ استِعمَالِهَا بِلاقَرینَةٍ ...
می‌فرماید : وقتی قرینه‌ای در کار نباشد تبادر به ذهن از صیغة امر ، وجوب است . این حرف مرحوم آخوند خراسانی است .
... فَظَهَرَ وَ اتَّضَحَ أنَّ الوجوبَ وَ النَّدبَ لَیسا مِن مَدلولهِ الصِّیغَةِ [2] ...
می‌فرماید : وجوب و ندب و مدلول صیغه نیست . در مقابل حرف مرحوم آخوند است که فرمود: صیغه حقیقت در وجوب است و تبادر هم دلیل آن است .
ایشان تقریباً نظری شبیه نظر مرحوم امام و مرحوم نائینی دارند و می‌فرمایند : مدلول صیغه نیست.
... بَل هما أمرانِ خَارِجیان نَاشِئان مِن لُزومِیَّةِ المَصلَحَةِ وَ عَدَمِها ...
استاد : بلکه این وجوب و ندب خارج از صیغة امر هستند و نشأت گرفته از لزومیت مصلحت و عدم مصلحت می‌باشد .
مرحوم امام و مرحوم نائینی هم همین‌طور مطرح کردند . فرمودند : از مقدّمات صیغة امر ، وجود المصلحت في الأوامر و وجودالمفسده فی النواهی است و آن‌جا مصالح و مفاسد ممکن است حتمی باشد یا غیر حتمی . ممکن است مع الإلزام باشد و ممکن است غیر الزامی باشند اما اقتضای مولویت ، امتثال عبد را به طور مطلق بر می‌تابد در مقابل آن‌چه که مولا از او طلب نموده است . ایشان هم همین را می‌گویند . می‌فرمایند : وجوب و ندب خارج است و ناشی از لزوم مصلحت و عدم مصلحت .
... وَ عندَ التَّرخیص یَحکُمُ العَقل بِوجوبِ الإمتِثال بِمُقتَضي العُبودِیَّةِ وَ المُولَویَّةِ ...
ایشان می‌فرماید : وقتی که امر صادر شد و صیغه از مولا جاری گشت ، عقل می‌گوید که عبد باید امتثال امر مولا کند لذا همان‌گونه که ملاحظه می‌فرمائید نظر مرحوم آیت الله خویی مشابه نظر مرحوم امام و مرحوم آیت الله نائینی است و در این‌جا مرحوم آخوند خراسانی تنها می‌مانند.
