درس خارج اصول احمد فرخ‌فال

موضوع: نظر مرحوم امام (ره)- عندالشّک بین تعبدی یا توصلی در مورد قصد قربت تمسک به اطلاق می‌کنیم

استاد : مرحوم آیت الله خوئی و مرحوم آخوند تمسک به اطلاق عندالشک بین واجب تعبدی و توصلی و شک در قصد تقرب را جایز ندانستند و در تمسک به اصول عملیه این‌جا را مجرای أصالة الاشتغال دانسته و تمسک به برائت را جایز ندانستند .

مرحوم امام می‌فرمایند : شش قول در این‌جا قابل تصویر است که که چهارتا از آن‌ها می‌گویند در این‌جا تمسک به اطلاق ممکن نیست در حالی که اشتباه است و به نظر ما تمسک به اطلاق در این‌جا اشکالی ندارد .

المَبحثُ الرّابع: في التَّعَبدي وَ التَّوصُّلي وَ فیه بَیانٌ مُقتَضَي الأصل وَ لِنُقَدِّم أموراً [1] ...

استاد : مرحوم امام به این دلیل در این‌جا این‌گونه وارد بحث می‌شوند زیرا مرحوم آخوند در یک بحثی در مورد قصد تقرب می‌فرمایند این اصلاً قصد تقرب نیست بلکه إتیان بداعی امر است . لذا مرحوم امام می‌فرمایند ، این‌ها تعابیر مختلفی است بنابراین باید یک به یک مورد بررسی قرار گیرد ، در نتیجه ایشان امور مقدّماتی را لازم البیان می‌بینند ، قبل از این‌که وارد این بحث شوند .

... قُلتُ یَظهَرُ ما فیهِ مِنَ الخِلَلِ وَ کذَا في غیرِهِ مِنَ التَّعاریف بِتَوضیحِ أقسامِ الوَاجِبَات ...

استاد : مرحوم امام می‌فرماید : اگر بخواهید بدانید که تقرب امتثال بداعی الأمر است یا قربهً إلی الله ، بایستی اقسام واجبات را بشناسیم .

ایشان می‌فرمایند : بعضی واجبات ، واجباتی است که فقط بُعد اجتماعی آن مدِّ نظر است مثل حج یعنی در این عبادات قصد تقرب مد نظر نیست بلکه باید یک عظمت و ابهتی از اسلام به معرض نمایش گذاشته شود که دشمنان اسلام از هر گونه قصد اقدامی بر علیه اسلام منصرف شوند .

بعضی از واجبات ، بُعدِ اقتصادی شان مورد توجه است مثل زکات یا خمس .

... فَنَقولُ منها ( أو بَعضُها ) ما یَکونُ الغَرَض منَ البَعثِ إلیه صِرفُ وجودِهِ بِأيِّ نَحوٍ حَصَلَ وَ کیفَ کان فَتَحقَّقَ کَسَترِ العَورَةِ وَ إنقَاضُ الغَریقِ وَ منها ما لا یَحصُلُ الغَایَةَ منها إلا بَقَصدِ عُنوانِهِ وَ إن لم یَکُن بِدَاعي التَّعَبُّد وَ التَّقرُّب کَرَدِّ السَّلام وَ النِّکاح وَ البیع وَ منها ما لا یَحصُلُ الغَرَض بِقَصدِ عُنوَانِهِ بَل یَحتَاجُ إلي خُصوصیَّةٍ زَائِدَةٍ مِنَ الإتیانِ به مُتَقَرِّباً إلي الله ...

استاد : لذا مرحوم امام می‌فرماید نگاه کنید به عبادت و ببینید از کدام سنخ است . اگر معلوم و مسجّل شد که تقرب می‌خواهد و قصد تقرب لازم نیست واگر ابعاد دیگری مثل صلابت ، اقتصاد ، امور اجتماعی و ... مد نظر است همان بُعد ، لحاظ می‌شود . بنابراین جائی که نیاز به تقرب نیست چرا بی خود پای آن را به میان می‌آورند .

مرحوم امام در آخرین مطلب خود در ص 127 می‌فرمایند :

... إنَّا نَتَصَوَّرُ لِلمَفروض مِصداقاً إذ کیفَ یُمکِنُ دِخَالَةُ شَیءٍ في الغَرَضِ وَ لا یُمکنُ لِلمولي بَیَانُهُ وَ إظهَارُهُ [2] ...

استاد : مگر می‌شود مولا چیزی را با قصد قربت بخواهد ولی آن را بیان نکند .

... وَ علیهِ لامَحیصَ عَن أدِلَّةِ الرَّفعِ بَعدَ إمکانِ وَضعِهِ في نَظائِرِ المَقام ...

استاد : وقتی می‌بینیم مولا حکیم است و می‌داند مکلف و عبد ، ضعیف است و به راحتی متوجه خواسته مولا نمی‌شود ، پس وقتی بیان نمی‌کند به این نتیجه می‌رسیم که مولا نخواسته که اگر خواسته بود ، خواستة خود را بیان می‌کرد . آن وقت در هنگام شک در آن شک بدوی به شمار آمده و در نتیجه أصاله‌البرائه به راحتی جاری می‌شود .

ایشان در ص 126 می‌فرمایند :

یکی از اشکالاتی که کرده‌اند این است که دراین مبحث دور بوجود می‌آید ، ما این اشکال را رد می‌کنیم و نمی‌پذیریم و آن‌چه که به عنوان دور مطرح می‌شود دور نیست و محاورات مردم ( چه برسد به مولای حکیم ) پُر است از این‌که چیزی در موضوع یک شیء ، بر خواسته از آن می‌گیرند ، علاوه بر این که ما اصلاً می‌توانیم بگوئیم تقرب را می‌توان از قرائن دیگر و از غیر از صیغة امر می‌توانیم بفهمیم .

استاد : بنابراین مرحوم امام (ره) می‌فرمایند :

در جائی که در مورد قصد تقرب شک وجود دارد ، تمسک به اطلاق می‌کنیم و تمسک به اطلاق شامل دور نمی‌شود .