درس خارج اصول احمد فرخ‌فال

موضوع: مباحث الفاظ/انحاء وضع /وضع در مفردات و مرکبات

یکی از اموری که دراصول به آن پرداخته شده است انحاء وضع در مفردات و مرکبات است . آیا در انحاء جمله اسمیه یا فعیله وضع‌های متعددی لحاظ شده است ؟ وآیا غیر از وضعی که برای مفردات است برای مرکب از مفردات هم وضعی هست ؟ و آیا علاوه بر وضع درمفردات و هیئات ترکیبیه وضع ثالثی هم وجود دارد ؟ یا وضع سومی متصَوَّر نیست ؟

در جملات اسمیه و فعلیه ، تک تک مفردات خود وضعی برای خود دارد . در « زیدٌقائمٌ » زید وضع شده است برای دلالت برآن شخصی که پسر فلانی است . و « قائمٌ » هم به عنوان اسم مشتق و اسم فاعل ، وضع شده است برای کسی که متلوّن است و یا به عبارتی متلبس است به قیام . این وضع در مفردات است . اما وقتی که شما این دو مفرد را در هیئت ترکیبیة جمله اسمیه قرار دادید ، دراین‌جا وضع دومی لحاظ شده است . جمله اسمیه دلالت بر چه‌چیزی دارد؟ اگر با أدات حصر باشد دلالت برچه موضوعٌ‌ لهی دارد؟ اگر با حروف عاطفه بر جمله‌ای عطف شود چه می‌گوید؟

انحاءِ جملات و هیئاتِ ترکیبیه خود وضع شده است برای دلالت بر معنایی که مورد نظر واضع است . حال اگر کسی بگوید که یک وضع سومی هم وجود دارد یعنی بگوییم مفردبرای خودش یک وضع دارد . جملات و هیئات هم برای خود یک وضع دارند . این‌که این مفرد درکنار این مفرد ، این هیئت را تشکیل داده است ، این هم یک وضع است .

اکثر فقها نیز همین حرف را دارند و می‌فرمایند این صورت سوم قابل تصور نیست . نمی‌توانیم بپذیریم و تصدیق و اثبات کنیم که علاوه برآن وضع در هر مفردی وعلاوه برآن ان هئیت ترکیبیة جمله اسمیه یا فعلیه در کنار ادات حصر وغیر‌حصر ، علاوه برآن وضع ، وضع سومی هم باشد . این را نمی‌توان پذیرفت .

قول مرحوم آخوند گفته شد .

« الامر السابع : قدوقع الکلام فی أنّه هل لمجموع الجمل مِن المّاده والهیئه وضعٌ أو لا ؟ » . [1]

بعد از طرح محل نزاع ، مرحوم امام (ره) می فرمایند : آیا قول به وضع سوم برای این هیئات و این مواد درست یا درست نیست ؟ (مبنای امام را مقرر محترم آیت الله سبحانی این‌گونه آورده‌اند) :

« [2] و کیف کان فما ربّما یقال مِن أَنَّ مرادَ القائِل مِنَ الوَضع للمجموع هو وضعٌ جدیدٌ له مِن غیرِ إِفاده شیءٍ واضح الفساد لایَلیقُ أن یُنسبَ إلی ذی فضلٍ » .

مرحوم آیت الله خوئی (ره) (بنا برتقریری که مرحوم آیت الله شیخ حسن صافی اصفهانی (ره) از ایشان نقل کرده‌اند)کتاب الهدایه فی الاصول ج1ص72 [3] :

الأمرالسابع : « لا إشکال فی أنّ المرکّب بما هو مرکّب لیس له وضعٌ مستقل إذ المرکّبات غیرُمتناهیه مضافاً إلی أنّ وضع المفردات مغنی عن الوضع للمرکّب مع أنّا نخترع مِن عند أنفسنا تراکیب لاسابقه لها حتّی یوضع لها فالقول بأنّ المرکب بما هو مرکّب له وضعٌ مما لا... نعم لاریب فی أنّ جمله الخبریه یُستفاد منها شیءٌ لایستفاد من مفرداتها و هذه الخصوصیه المستفاد منها کقصد الحکایه أو ثبوت محمول للموضوع خارجاً مِن المعلوم أنّها لا تکون ذاتیتاً لها ولا مستفادتاً منها بالطبع... ولذا وقع النّزاع فی أنّها هل تُستفاد مِن الإعراب أو الضمیر المستترفیها أو الهیئه واختار شیخنا الأستاذ (استاد فرخ فال = شاهد من این‌جاست) أنّها مستفاده من الهیئه و الأمرکما أفاده إلا أنّه خصّه بالجمل الإسمیه » .

دراین‌جا مرحوم آیت الله خوئی (ره)می‌فرمایند که : مرکب شما یا همان هیئت ترکیبیه یک وضع دارد البته منکر وضع در مفردات هم نیستند ؛ می‌فرمایند این هیئت ترکیبیه یک وضع دارد که از آن چیزهایی استفاده می‌شود که « لایستفاد من مفرادتها » . اما این‌که غیر از این وضع(= وضع مفردات) و غیراز وضع هیئت ترکیبیه (وضع ترکیبی) وضع دیگری تصور شود ، این را « لایتفوه به ذو مسکهٍ » هیچ صاحب عقل و خردی چنین حرفی را نزده است .

مرحوم امام (ره) وضع اول و دوم را پذیرفتند و وضع سوم را نپذیرفتند . همه فقها در این‌که وضع سومی نیست متفق القول بودند .

استاد : در جمع بندی این مباحث باید عرض کنیم آن‌چه که محرزاست :

    1. مفردات وضع دارد . کما این‌که هیئات هم وضع دارند .

    2. بین جملات اسمیه و فعلیه هیچ فرقی وجود ندارد .

    3. این دو وضع هم در جملات اسمیه وجود دارد و هم در جملات فعلیه . جمله اسمیه «زیدٌ قائمٌ» مثل جمله فعلیه « ضرب زید عَمراً » یک مفردات دارد و یک وضع . یک هیئت ترکیبیه دارد و یک وضع .

    4. ما قائل به وضع سوم نیستیم چون هیچ صاحب خردی قائل به این مطلب نیست ؛ لذا ما به غیر از وضع مفردات و هیئات وضع دیگری را قابل تصور نمی‌دانیم .

    5. آخرین نکته این‌که : دراین‌که دو وضع در هیئات شاهد می‌کنید یک وضع مفردات یک وضع هیئات ، این موجب نمی‌شود که بین جمله اسمیه و فعلیه فرقی بوجود آید . واین نظری است که اکثر اصولیین قائل به آن شده‌اند.