درس خارج اصول احمد فرخ‌فال

موضوع: الفاظ/استعمال اللفظ في أكثر من معنى /بیان نظر مرحوم آخوند ره در اشتراک الفاظ

یکی از مباحثی که در اصول مطرح شده است و اهل اصول و علمای اصول به آن پرداخته اند مسئله اشتراک و استعمال لفظ در چند معنی می باشد ، مرحوم آخوند خراسانی (ره) در مقدمه ای که در بحث الفاظ تحت عنوان الحادی عشر مطرح می کنند این موضوع را طرح بحث دارند و برعکس مباحث مربوط به حقیقت شرعیه و مباحث صحیحی و اعمی که به صورت کنایه و در حاشیه مطالب نظر مرحوم آخوند خراسانی (ره) مشخص شد ، در اینجا از ابتدای بحث نظر خود را مطرح می کنند و می فرمایند گر چه اختلاف است بر سر وقوع اشتراک و این که لفظی دارای چند معنی باشد و مشترک باشد در ند معنی ، اما حق این است که اشتراک صحیح است و واقع شده است و وقوع خارجی دارد و ادله مخالفین اشتراک هم ادله درستی نیست .

ادله مرحوم آخوند ره برای اشتراک و استعمال لفظ : ادله ی که ایشان می فرمایند : نقل ، تبادر ، عدم صحت سلب ، به نسبت به معانی که برای لفظ مطرح شده است ، مثلا برای عین چند معنی گفته شده است ؛ یکی عین به معنی چشمه و عین به معنی چشم و عین به معنی طلا و یا کلماتی مثل قُرء هم برای پاکی و هم برای معانی دیگری مطرح شده که وضع شده است ، مرحوم آخوند خراسانی(ره) می فرمایند تبادر هم همینطور است یعنی ما می بینیم که بعضی الفاظ وقتی مطرح می شود چند معنی به ذهن متبادر می شود ، تبادر یکی از علائم معانی حقیقی بود و قتی می بینیم گفته می شود عین معنای طلا و چشمه و چشم به ذهن می آید ، حکایت می کند از اینکه ما در خارج از ذهن الفاظ مشترک داریم ، اینکه لفظی را وقتی می گویند چند تا معنی به ذهن تبادر پیدا می کند معلوم می شود لفظ وضع شده است برای چند معنی ، بنابراین حق این است که ما لفظ مشترک داریم و هیچ مانعی هم ندارد ، بعضی مخالفت کردند با وقوع لفظ مشترک در خارج و گفتند این خلاف مصلحت وضع است ما در وضع چرا لفظی را برای معنایی وضع می کنیم برای اینکه وقتی لفظی را می گوییم متعین معنایی در ذهن بیاید .

نظر مخالفین و جواب مرحوم آخوند ره : مخالفین مرحوم آخوند خراسانی (ره) می گویند حکمت وضع تشخیص مقصود مخاطب است و در لفظ مشترک این حکمت و فسلفه تشخیص مخدوش شده است .

و در جواب اینها مرحوم آخوند خراسانی (ره) می گویند این طور نیست و هیچ اخلالی در تفهیم و تفهم بوجود نیامده است بخاطر اینکه ما قرائن واضحه داریم و قرائن هم محدود به قرائن لفظیه نیست .

الحادي عشر الحق وقوع الاشتراك ، للنقل والتبادر ، وعدم صحة السلب ، بالنسبة إلى معنيين أو أكثر للفظ واحد. وأنّ أحاله بعضٍ ، لإخلاله بالتفهم المقصود من الوضع لخفاء القرائن ، لمنع الإِخلال أولاً ، لإمكان الاتكال على القرائن الواضحة ، ومنع كونه مخلاً بالحكمة ثانياً ، لتعلق الغرض بالإِجمال أحياناً ، كما أن استعمال المشترك في القرآن ليس بمحال كما توهّم ، لأجل لزوم التطويل بلا طائل ، مع الاتكال على القرائن والإِجمال في المقال ، لو لا الاتكال عليها. وكلاهما غير لائق بكلامه تعالى جل شإنّه ، كما لا يخفى ، وذلك لعدم لزوم التطويل ، فيما كان الاتكال على حال أو مقال أتي به لغرض آخر ، ومنع كون الإِجمال غير لائق بكلامه تعالى ، مع كونه مما يتعلق به الغرض ، وإلاّ لما وقع المشتبه في كلامه ، وقد أخبر في كتابه الكريم ، بوقوعه فيه قال الله تعالی ﴿مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ﴾[1] [2]

﴿وَالسَّمَاءَ بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ﴾[3] ما آسمان ها و هر آمچه در این آسمان هاست را بنا گذاشتیم و توسعه می دهیم این را ، و تا 5 سال پیش این را منجمین نمی توانستند تفهم کنند ، و این حروف مقطعه رموز است و بنا نیست همه بفهمند ، لذا مرحوم آخوند خراسانی (ره) می فرمایند یکی از مصادیقی که ولو اجمال دارد و مشتبه است و معانی متعددی شما برای آن متصور هستید همین متشابهات قرآن است . هدف عقلائی دارد و اینطور نیست که شما هر لفظی می گویید متعینن برای مخاطب لازم است معنای آن گفته شود و معلوم شود ، بعضی جاها باید اجمال گویی کرد .

نتیجه : بنابراین با حکمت وضع و با حکمت تخاطب وقوع اشتراک هیچ آسیبی نمی زند و به نظر مرحوم آخوند خراسانی (ره) نه اخلال به تفیهم و تفهم است و نه خفاء قرائن است با توسعه قرائن مقالیه و حالیه و مقامیه است و نه مخل به وضع است ، و به مصداق بخواهیم بگوییم همین آیات و حروف مقطعه و متشابهات است .