درس خارج اصول احمد فرخ‌فال

موضوع: الفاظ/استعمال اللفظ في أكثر من معنى /بیان نظرات علماء و تتمه بحث

یکی از مباحثی که در بحث الفاظ اصولیین مورد بحث قرار دادند بحث امکان وقوعی و امکان ذاتی اشتراک است یعنی اینکه ذاتا ممکن است یک لفظ را در چند معنی به صورت جدا جدا وضع کنند و آیا اماکن وقوعی دارد یعنی آیا خارج از ذهن و وضع ما شاهد باشیم الفاظی برای معانی متعددی تعیین شده و وضع شدند ، مرحوم آخوند خراسانی (ره) از عبارات ایشان فهمیده می شود علاوه بر امکان ذاتی ما شاهد وقوع الفاظ مشترک که در معانی متعدد وضع شدند هستیم و مثال هم زدند و موارد متعددی را مطرح کردند .

نکته و بیان اشکال : بعضی زیاده روی کردند و افراط کردند و گفتند اصلا واجب است شما لفظ مشترک داشته باشید و استدلال آنها این است که معانی غیر متناهی است و اگر قائل به وقوع و وجوب اشتراک نشوید نیاز به الفاظ غیرمتناهی دارید با اینکه الفاظ شما محدود است پس واجب است این الفاظ متناهی و محدود را برداریم و به صورت مشترک هر لفظی را برای چند معنی بگذاریم تا معانی غیر متناهی و غیر محدود ما در تفیهم و تفهم به سهولت کار متکلم و مخاطب انجام شود .

جواب مرحوم آخوند ره : مرحوم آخوند خراسانی (ره) می فرمایند اصلا این حرف شما ابتدائا در آن خدشه دارد مگر معانی غیرمتناهی از ممکن الوجود امکان دارد؟ خود ممکن الوجود محدودیت دارد چطور ممکن است یک انسان محدود یک کار غیر محدود را انجام دهد این ممکن نیست و اشکال دوم اینکه این تناهی معانی کلیه شما را قبول نداریم ، لذا باید گفته شود الحق وقوع الاشتراک نه امکان و یا وجود الاشتراک چون برای اینکه ما معانی غیر متناهی نداریم و خارج از ذهن شاهد هستیم که اشتراک محقق شده در کتاب و سنت و محاورات مردم و با این مواجه هستیم .

وربما توهّم وجوب وقوع الاشتراك في اللغات ، لأجل عدم تناهي المعاني ، وتناهي الألفاظ المركبات ، فلا بدّ من الاشتراك فيها. وهو فاسد لوضوح امتناع الاشتراك في هذه المعاني ، لاستدعائه الأوضاع الغير المتناهية ، ولو سلّم لم يكد يجدي إلّا في مقدار متناه ، مضافاً إلى تناهي المعاني الكلية ، وجزئياتها وأنّ كانت غير متناهية ، إلّا أن وضع الألفاظ بإزاء كلياتها ، يغنىً عن وضع لفظ بإزائها ، كما لا يخفى ، مع أن المجاز باب واسع ، فافهم. [1] توضیح استاد : چه بسا گفتند واجب است وقوع اشتراک و این فاسد است و جزئیات معانی کلی محدود ولو متکثر است و هر چند ما بگوییم غیر متناهی است و چون ما الفاظ به اندازه معانی کلیه داریم لازم نیست راجب به جزئیات معانی لفظ داشته باشیم .

فافهم : می خواهد بگوید شما در استعمال الفاظ به صورت مجازی دو چیز نیاز دارید یک نیاز به علاقه معنای مجازی با حقیقی پیدا کنید تا لفظ را استعمال کنید مجازا در آن معنای مشابه و یکی اینکه در علائق دست شما بسته می شود و نیاز به قرینه دارید و مواظب باشید .

بیان نظر مرحوم نائینی (ره) : الأمر السادس ، لا إشكال في إمكان الاشتراك و الترادف و وقوعهما في لغة العرب و غيرها و لا يعتنى ببعض التسويلات و المغالطات التي فسادها غني عن البيان (انما الإشكال) في منشئهما (فالمعروف) انه الوضع تعييناً أو تعيناً (لكنه) يظهر من بعض المورخين انهما حدثا من خلط بعض اللغات ببعض مثلا كان يعبر عن معنى في لغة الحجاز بلفظ و يعبر عن ذلك المعنى في لغة العراق بلفظ آخر و بذلك اللفظ عن معنى آخر و من جمعهما أخيراً و جعل الكل لغة واحدة حدث الاشتراك و الترادف و لا فائدة مهمة في تحقيق ذلك .[2] مرحوم نائینی ره همان نظر مرحوم آخوند خراسانی(ره) را دارند و می فرمایند اشتراک و ترادف در لغت عرب امکان دارد و غیر امکان ذاتی امکان وقوعی هم دارد . (در این قسمت استاد فرخ فال توضیحاتی در مورد المغالطات دادند که برای توضیح بیشتر به فایل صوتی مراجعه شود) ، مرحوم نائینی (ره) مغالطات را قبول نمی کنند و ایشان همان نظر مرحوم آخوند خراسانی(ره) را پذیرفتند و بیان کردند .

نظر مرحوم خوئی (ره) : مرحوم خوئی (ره) در ذیل الامر السادس چون پاورقی نیاوردند می توانیم بگوییم نظر ایشان هم نظر مرحوم نائینی ره و نظر مرحوم آخوند خراسانی ره می باشد .

نظر مرحوم امام خمینی (ره) : الامر الثاني عشر الحق وقوع الاشتراك فضلا عن امكانه، ومنشأه اما تداخل اللغات أو حدوث الاوضاع التعينية بالاستعمال فيما يناسب المعنى الاول أو غير ذلك من الاسباب.[3]

توضیح استاد : مرحوم امام خمینی (ره) نظرشان همان نظر مرحوم آخوند خراسانی (ره) است و بقیه علماء هم نظرشان همین است ، و می فرمایند حق وقوع اشتراک است چه برسد به امکان ذاتی آن .

توضیح استاد : مرحوم امام خمینی (ره) می فرمایند : سخنان افراطی و وجوب اشتراک را قبول ندارم و مثل مرحوم آخوند خراسانی (ره) و مرحوم نائینی (ره) قبول نمی کنند و این تناهی را که می گویند غیر تناهی کلا قبول نمی کنند و می گویند معانی کلیه هسستند و نمی شود کثرت معانی کلیه را نمی توانید معنا کنید به غیر کلیه لذا الفاظ کثیر ما برای معانی کلیه کثیر وضع می شوند و هیچ مشکلی هم ندارند .

نظر استاد : به نظر ما این نظر صحیح است و ما هم همین نظر را قبول داریم و از بحث گذر می کنیم و طولانی نمی کنیم .