درس خارج اصول احمد فرخ‌فال

موضوع: الفاظ/استعمال لفظ در اکثر از معنی /بیان دیدگاه و نظر ایت الله مظاهری

در جلسه گذشته بحث پیرامون استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد بود ، نظر مرحوم آخوند و مرحوم نائینی هر دو منع بود یعنی هر دو بزرگوار فرمودند استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد را جایز نمی دانیم ، دو نظریه هم بر خلاف این دو نظر داشتیم یکی نظریه مرحوم امام خمینی قدس سره و نظریه مرحوم آیت الله خوئی ره فرمودند استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد مانعی ندارد ، نظراتی را هم خود مرحوم آخوند از مرحوم میرزای قمی صاحب قوانین و دیگران مطرح کردند که عرض کردیم .

امروز نظرات یکی از فقهای معاصر و فقهایی را که در محضرشان در این عصر هستیم را عرض کنیم و چنان چه رسیدیم جمع بندی کنیم این بحث را و خارج شویم از این بحث .

حضرت آیت الله مظاهری در تقریراتی که از ایشان نقل شده در کتاب عوائد الاصول صغیر در جلد اول صفحه 49 ایشان هم نظر مرحوم امام خمینی قدس سره و نظر مرحوم آیت الله خوئی ره را می پذیرند و نظر مرحوم آخوند و مرحوم نائینی و نظراتی که بعضی دارند مثل مرحوم حائری ره موسس حوزه علمیه قم یا نظر مرحوم میرزای قمی را ایشان رد می کنند .

بحث را اینجور شروع می کنند : هل یجوز الاستعمال لفظ فی اکثر معنی واحد فی الاستعمال واحد فیه اقوال علیک تفصیلها ، می فرمایند : آیا جایز است استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد ، در یک مرحله استعمال لفظ را در اکثر از معنای واحد استعمال کنیم و با یک استعمال چند معنا را از لفظ برداشت کنیم و می فرمایند اقوالی است که من متذکر می شوم ، یک قول جواز علی الاطلاق است یعنی مفرد باشد تثنیه باشد و جمع باشد هر چه باشد استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد اشکالی ندارد ، مرحوم آیت الله حائری ره این جواز علی الطلاق را هم گفتند در خارج هم زیاد اتفاق افتاده است و اصلا یک نوع ملاحت و شیرینی به لفظ و معنا می دهد و اهل ذوق و اهل بلاغت و فصاحت این کار را زیاد انجام می دهند : کمن قال یا حسن فی ندا من اسمهو هذا ولکن اراد فیه اسمهو و حسنه معن ، مثل وقتی که اسم او حسن است و خطاب می کنید او را به یا حسن و منادی قرار می دهید حسن را ، اما می خواهید هم آن حسن را صدا بزنید و هم می خواهید بگویید اسم با مسمای دارید و در اینجا استعمال لفظ واحد در اکثر از معنا شده است ، و این در اشعار و مقالات ادبی بلیغ با فصاحت زیاد اتفاق می افتد و بهترین دلیل بر جواز همین است و اگر بروید و جستجو کنید بر شما مخفی نمی ماند و استعمال لفظ بر اکثر از معنا بسیار شیوا است .

نظر دومی را که آیت الله مظاهری بیان می کنند : الثانی الامتناع مطلقا ، این که بگوییم مطلقا جایز نیست مثل مرحوم آخوند و مرحوم نائینی ره برای اینکه دو لحاظ را با یک استعمال نمی توانیم بیاوریم و نمی شود و محال است ، گفته است لفظ وجه و صورت است برای معنا و نمی تواند یک صورت دو معنا را بفهماند و وقتی ما ملاحظه یک صورت را کردیم محال است بتوانیم لحاظ یک صورت دیگری برای معنای دیگری را همان لحظه بکنیم ، و لفظ وجه برای یک معنا است و وقتی یک معنا را برای آن گرفتی دیگر این لفظ فانی است و از بین می رود ، این نظر مرحوم آخوند و موافق با نظر مرحوم نائینی ره است و آیت الله مظاهری این نظریه را رد می کنند که مناقشه هذا التقریر و فیه ، آن کسی که لحاظ می کند و متلفظ و متکلم است اصلا نگاه به لفظ ندارد که بگویید یک دفعه لفظ بود و فانی شد و نظر او به معنا است ، لفظ موضوعیت ندارد لفظ را گفت تا شما به معنای مورد نظرش توجه کنید و اگر معنای مورد نظر او چند معنا است چه اشکالی می توانید کنید در جایی که لفظ مورد نظر نیست ، و این که می گویید برای یک لفظ برای چند تا معنا دو یا سه لحاظ می خواهیم و برای لفظ یک لحاظ بیشتر نیست این اصلا معنا ندارد ، گاهی اوقات آقای لافظ و متکلم لفظی را می گوید اما چند چیز را می خواهد بفهماند یکی معنی را و فصاحت را و بلاغت را و یکی صحت و اعتماد به مطلب را و در اینجا چه سخنی داری که بیان کنی ؟

نتیجه بحث : لذا آیت الله مظاهری هیچکدام از نظرات مرحوم آخوند و مرحوم نائینی ره را قبول نمی کنند .

نظر سومی که آیت الله مظاهری بیان می کنند : الثالث القول بتفصیل بین المفرد و بین المثنی و الجمع ، که بگوییم فرق است بین مفرد و تثنیه و جمع ، در مفرد استعمال لفظ در معنای متعدد نمی شود اما در تثنیه و جمع می شود و این نظر صاحب معالم است ، امکان دارد ولی در مجاز این اتفاق می افتد و واضح وقتی لفظی را وضع می کند برای یک معنا می گذارد و قید وحدت داخل آن دارد ، لذا صاحب معالم تفصیل داده بین لفظ مفرد و تثنیه و جمع ، آیت الله مظاهری همان مناقشه ای را که در قول مرحوم آخوند و مرحوم نائینی داشتیم همان را به مرحوم صاحب معالم داریم که اصلا لفظ نگاهی به آن نیست و لفظ برای ماهیت معنا وضع شده بود و در ماهیت قید وحدت و لحاظ و ... نیست و این را هم رد می کنند.