درس خارج اصول احمد فرخ‌فال

موضوع: الفاظ/استعمال اللفظ في أكثر من معنى /نظر مرحوم نائینی ره

مرحوم نائینی ره در بحث مشتق و مشتق اصولی فرمودند سه چیز در آن خلاف و اختلاف بین اصولیین نیست ؛ یکی این که صحیح است استعمال مشتق در متلبس آنجا که فعلا ذات به آن مبدا متلبس است مثل زید ضارب و آنجایی که متلبس به مبدا در حال حاضر نیست اما در آینده متلبس می شود آنجا هم ایشان فرمودند لافی نیست در صحت استعمال لکن این استعمال را مجاز می دانند و از باب حقیقت نیست و جای دیگر اینکه صحیح نیست استعمال جوامد مثل انسان و حجر و ... مگر در خصوص متلبس به مبدا یعنی می توانید بگویید زید انسان و هذا الشی حجر ، در صورتی که این فرد و این شیء متلبس به انسانیت و حجریت باشند اینجا هم گفتند اگر متلبس بود صحیح است و اگر متلبس نبود صحیح نیست و بحث مجاز و حقیقت هم اینجا نیست ، این مقدمه اول ایشان بود .

مقدمه دوم ایشان این بود که مراد شما از مشتق خصوص اسم فاعل و اسم مفعول نیست کما اینکه خصوص اینها اسم زمان و مکان و ... نیست بلکه مراد از مشتق اصولی هر مفهومی است که جای بر ذات شود چه از مصادر از حقیقه متصرفه و یا از مصادر جعلیه غیر متصرفه باشد

(بيان ذلك) ان المحمولات على أقسام (منها) ما يكون مبدأ الاشتقاق فيه نفس الذات أو مقوماً للذات كالإنسان و الحيوان و الناطق فان مباديها وهی الإنسانية و الحيوانية و الناطقية داخلة في مقام الذات [1]

توضیح استاد : در بیان این مطالب مرحوم نائینی ره می فرمایند آن مفاهیمی که شما بر ذات حمل می کنید و جاری بر ذات می کنید انواعی دارند و ایشان چهار نوع را می شمارند و از بین اینها آن انواعی که به نظرشون محمولی است که مشتق اصولی است را اثبات می کنند ؛ یک نوع از محمولات محمولاتی هستند که مبدا اشتقاق در آنها خود ذات است و یا مقوم ذات است مثل انسان و حیوان و ناطق ، که جزو ذات این ها است و این یک نوع است .

(و منها) ما يكون المبدأ فيه منتزعاً من مقام الذات و لا يحاذيه شي‌ء في الخارج فيكون خارجاً محمولا كعنوان العلة و المعلول و الممكن و ما يقابلانه فان مباديها لا يحاذيها شي‌ء في الخارج و تكون العناوين المشتقة منها من قبيل الخارج المحمول[2]

توضیح استاد : بعضی مبادی ، مبادی هستند که مبدا آنها منتزع از ذات است نه نفس ذات باشد و در خارج وجود ندارد مثل عنوان علت و معلول و ممکن ، آن چه که علیت و معلولیت و ممکن و واجب اینها عناوین مشتقه از اینها که خارج محمول است و ماباذا خارجی ندارد این هم قسم دوم از محمولات است و این محمولات خارج محمولات هستند

(و منها) ما يكون المبدأ فيه أحد الاعراض التسعة و يكون العنوان المشتق من قبيل المحمولات بالضميمة سواء كان المبدأ من الاعراض المتأصلة كالكم و الكيف و الفعل و الانفعال أو من الاعراض النسبية غير المتأصلة كبقية الاعراض الخمسة[3]

توضیح استاد : نوع سوم محمولات آن جایی است که مبدا در آن محمول یکی از اعراض نه گانه باشد که بعدا در نتیجه که ایشان برای انواع محمولات بیان می کنند عرض خواهیم کرد ، اگر مبدا در این مشتق یکی از اعراض تسعه بود و عنوان مشتق از قبیل محمولات به ضمیمه شد سوای اینکه مبدا از اعراض متاصله مثل کم و کیف و فعل و انفعال و یا از اعراض نسبیه غیر متاصله مثل بقیه اعراض خمسه یعنی غیر کم و کیف و فعل و انفال .

(و منها) ما يكون المبدأ عنوانا انتزاعيا من قيام عرض من الاعراض التسعة بموضوعاتها كالسابقية و المسبوقية أو الأشدية و الأضعفية فانها منتزعة من قيام أحد الاعراض التسعة بموضوعاتها مثلا بياض الجسم من الاعراض التي لها وجود خارجي لكن أشديته بالإضافة إلى بياض آخر ليست إلّا امراً انتزاعياً لا يحاذيها شي‌ء في الخارج فيكون من الخارج المحمول المنتزع من غير مقام الذات[4]

توضیح استاد : مبدا آن محمول یک عنوانی است که برخواسته از قوام عرض به موضوعات آن است مثل سابقیت ، مسبوقیت ، اشدیت ، اضعفیت ، اینها ماباذا خارجی ندارند ، مثل اینکه بیاض عرضی است که عارض بر ذات شده اما ماباذا خارجی دارد بر خلاف سابقیت و مسبوقیت و اشدیت و اضعفیت ، چون اینها خارج محمول هستند.