درس خارج اصول احمد فرخ‌فال

موضوع: الفاظ/المشتق /نظر مرحوم امام خمینی ره

نظر مرحوم آخوند خراسانی ره در مورد مشتق عرض کردیم و نظر و مبنای مرحوم نائینی ره را عرض کردیم .

در این جلسه نظر مرحوم امام خمینی ره را عرض می کنیم ، در کتاب تهذیب الاصول که تقریرات اصول مرحوم امام خمینی ره به قلم آیت الله سبحانی است در جلد اول صفحه 72 نظر مرحوم امام خمینی ره در ارتباط با مشتق بیان شده است مرحوم امام خمینی ره در چند محور در باب مشتق بیانات و نظرات و مبانی خودشان را مطرح می کنند و می فرمایند 14 نکته ای که در باب الفاظ باید به آن پرداخت این است که آیا مشتق خصوص متلبس به مبدا است یا اعم از متلبس من قضا است و سپس می فرمایند در اینجا اموری را باید تبیین کنیم ، امر اول که ایشان می گویند بحث بر سر مشتق بحث لغوی است و عقلی نیست .

(الامر الرابع عشرة:) في افاضة القول في المشتق وانه موضوع لخصوص المتلبس أو الاعم منه ومما انقضى عنه المبدء ولنقدم امام المقال امورا الاول الظاهر ان المسألة لغوية وان البحث معقود لتعيين الموضوع له و ذهب بعض الاعيان إلى كونها عقلية لاجل ان حمل شئ على شئ انما هو لكون الموضوع متحيثا بحيثية وواجدا لمبدء به يصح الحمل، والا لجاز حمل كل شئ على كل شئ ثم ان حدوث ذاك المعنى في الموضوع آنا ما ربما يكفى في صحة الحمل وان لم يكن له بقاء واستمرار كالابوة وهى امرآنى ناش من تخلق الابن من مائه ولكن العرف يراه امرا مستمرا،[1]

توضیح استاد : نکته اول مرحوم امام خمینی ره این است که بحث لغوی است و نکته دوم این که بعضی این را قبول ندارد این را بیان می کنند و نکته بعدی این که مبنا و بحث امام خمینی ره در بحث مشتق را بیان می کنیم.

در تقسیم عناوینی که جاری بر ذات می شود اقسامی را برخورد می کنیم یعنی عناوین و محمولاتی که جاری بر ذات می شود و شما می خواهید ببینید کدام مشتق اصولی است و کدام مشتق اصولی نیست مواجه می شویم با مواردی که قبلا مرحوم نائینی ره هم همین را بیان کردند که محمولاتی که جاری بر ذات می شود 4 قسم است یکی عناوینی که ذات موضوع است و بر خواتسه از ذات است مثل انسان و حیوان و ناطق و یکی آنهایی که خارج محمول اند و قسم سوم آنهایی که محمول به ضمیمه است و قسم چهارم آنهایی که محمول به ضمیمه است اما در نسبت سنجی جزو خارج محمول است ، قسم اول و دوم مشتق اصولی نیست و قسم سوم و چهارم مشتق اصولی است این نظر مرحوم نائینی ره بود

مرحوم امام خمینی ره در مواجه عناوینی که جاری بر ذات می شود امام خمینی ره می فرمایند چند نوع محمول را پیش رو داریم :

(منها): ما يكون منتزعا عن حاق الذات من غير دخالة شئ مطلقا سواء كان الخارج مصداقا ذاتيا له كالاجناس والانواع والفصول، ام كالمصداق الذاتي له كما في انتزاع الوجود عن الموجودات الخارجية - و (منها) ما يكون منتزعا عنه باعتبار تلبسه بشئ وجوديا كان أو عدميا، والامر الوجودى تارة يكون امرا حقيقيا كانتزاع العالم والابيض باعتبار مبدئيهما، واخرى امرا انتزاعيا أو اعتباريا، لاحظ له من الوجود الا في وعاء اعتبار العقل وتصويره فالاول كانتزاع الامكان عن الممكنات - والثانى كالملكية والرقية وغيرهما - هذا وربما يمثل لدخالة الامر العدمي بالامكان لانه سلب الضرورتين عن الذات سلبا تحصيليا ولا مشاحة في المثال ونظيره الاعمى والامى (منها) ما يكون العنوان امرا اشتقاقيا كالضارب والناطق وقد يكون جامدا كالماء والنار والزوج - و (منها) ما يكون ملازما للذات في الموطنين اعني الذهن والخارج أو في واحد منهما وقد يكون مفارقا عنه كالاعراض المفارقة - وهناك اقسام آخر، ضربنا عنها صفحا، وعلى كل حال، التحقيق خروج العناوين غير الاشتقاقية الصادقة على الذات بذاته كالماء والانسان، عن محل النزاع وقد يعلل وجه خروجها [2]

توضیح استاد : این نوع اول همان اموری است که از حاق ذات برخواسته مثل انسانیت ، ناطقیت و حیوانیت ، که مرحوم نائینی ره هم همین را قسم اول گرفتند .

نوع دوم را مرحوم امام خمینی ره می فرمایند اموری که انتزاع می شود از ذات به اعتبار تلبس مثل انتزاع عالم و ابیض ، اینها منتزع از زیدی است که متصف به بیاض شده است و گاهی این انتزاع و اعتبار به گونه ای که فقط در اعتبار و تصویر عقل است مثل انتزاع امکان از ممکنات .

نوع سومی که مرحوم امام خمینی ره بیان می کنند اصلا این عنوانی که در محمول می خواهی جاری کنی بر ذات ، خودش یک امر اشتقاقی است مثل ضارب که می گویی زید ضارب ، زید ناطق ، آن عنوانی که حمل بر ذات کردی یک موقع امر اشتقاقی است مثل ضارب و یک وقت امر جامدی است مثل زوج ، زید زوج ، الماء حار ، هذا نار ، هذه زوجه ، این یک امر مشتق یا جامد است . آنجایی که امر مشتق مثل زید ضارب است آیا مشتق اصولی هست یا نه ، یا آنجا که گفت هذا نار یا هذه زوجه ، ببینیم مشتق اصولی است یا نه ، مرحوم امام خمینی ره موارد را استقصاء می کند .

نوع چهارم که مرحوم امام خمینی بیان می کنند این که محمول یا عنوانی که شما می خواهید بر ذات جاری کنید ملازم ذات است در دو جا هم در ذهن و هم در خارج ؛ یا ملازم ذات است در یکی از این دو و گاهی این عنوانی که محمول می شود اصلا از ذات مفارق است و جدا است ، عرض غیر از ذات است مثل بیاض و سواد و... ، یعنی برخواسته از ذات است .

نظر نهایی مرحوم امام خمینی ره در مورد چهار قسم بالا : عناوینی که مشتق نیست صادق بر ذات است لذاته این مشتق اصولی نیست مثل: هذا ماء ، هذا انسان ، استدلال مرحوم امام خمینی ره با استدلال مرحوم نائینی ره فرق می کند ؛ نظر مرحوم نائینی ره : بخاطر این که ملاک حمل آن صورت نوعیه است وقتی انسان تبدیل به تراب شد لذا حمل نمی شود انسان به او ؛ مرحوم امام خمینی ره می فرمایند این را من قبول ندارم یعنی نظر و استدلال مرحوم نائینی ره را قبول نمی کنند .

توضیح استاد : این انسان و این ماء اینها مشتقات ذاتیه هستند مشتقات عرضیه نیستند ، در مشتقات عرضیه آن چه که متصف به این عرضها شده است آن ذات است یعنی در زید ضارب زید متصف به ضرب شده است و اگر ضرب را از او بگیرید هنوز زید باقی است اما اگر انسانی که متصف به انسانیت شده اگر از او انسانیت را بگیرید دیگر انسانی وجود ندارد و حال آنکه در مشتقات عرضیه ضرب را و بیاض را از این زید بگیری این زید از بین نمی رود و باقی است بر خلاف انسانیت ، و این استدلال مرحوم نائینی ره که بحث را بحث عقلی کرد و بر خلاف آن چه که من گفتم و بحث لغوی بود لکن اصلا اینجا بحث لغوی است نه عقلی .