درس تفسیر استاد غلامعباس هاشمی

موضوع: سوره بقره/آیه ۳ /تعریف و جایگاه ایمان-ارتباط تقوا با ایمان به غیب، نماز، انفاق-چرایی تأکید زیاد قرآن بر ایمان

متقین کیان‌اند که کتاب خدا راهنمایان همان دسته است و غیر متقین از هدایت قرآن برخوردار نمی‌شوند چه کسانی هستند؟ فرمود ﴿«ذالک الکتاب لاریب فیه هدی للمتقین»﴾[1] .

﴿الذین یؤمنون بالغیب و یقیمون الصلاة و مما رزقناهم ینفقون﴾[2] اینها کسانی‌اند که همواره به غیب ایمان دارند و نماز را بر پا می‌دارند و از آنچه به آنها روزی کردیم انفاق می‌کنند.

بنابراین در این آیه، فعلاً سه خصوصیت مهم از اوصاف متقین را بیان می‌کند که در واقع علائم و اماره‌ای برای تقوا شمرده می‌شود. تقوا علائمش اینها است: ﴿الذین یؤمنون بالغیب﴾[3] . «الذین» در واقع صفت است برای «متقین». اینها این وصف را دارند که ایمان به غیب دارند.

0.0.0.0.1- -تعریف ایمان

0.0.0.0.2- جایگاه ایمان

دلیل اینکه جایگاه ایمان در قلب است و فقط یک امر قلبی است آیات فراوانی از قرآن کریم است، از جمله در سوره مبارکه نحل آیة ۱۰۶ ﴿من کفر بالله من بعد ایمانه إلا من اُکرِه و قلبه مطمئنٌ بالإیمان﴾[4] کسانی که بعد از ایمان به خدای متعال کفر ورزیده‌اند،‌اینها جایگاهشان در آتش است، الا من اُکره کسانی که از روی اکراه کفر گفته‌اند ﴿وقلبه مطمئن بالإیمان﴾[5] مثل یاران رسول خدا مثل بلال و عمار و ابوذر و اینهایی که ممکن بود بر اثر شکنجه یک حرفی هم بزنند، تا قبل از نزول این آیه خیلی‌ها زیر شکنجه هم نمی‌گفتند، اما این آیات نازل شد، از ادلة تقیه همین آیه است که ایرادی ندارد که مسلمان در جایی که تهدید جانی می‌شود با زبان و با رفتار خلاف عقیدة خودش را اظهار کند به خاطر اجبار و ترس از جان، مال مهم، آبرو، جان مؤمن دیگر، مصالح اسلام و مصالح دین. چرا که این آیه می‌گوید افرادی که کفر می‌ورزند و اظهار کفر می‌ورزند اینها جهنم می‌روند ﴿الا من اکره و قلبه مطمئن بالإیمان﴾[6] مگر کسانی که اکراه می‌شوند و حال آنکه قلب آنها با ایمان مطمئن است. اشارتاً آیه دارد چنین آدمی را تحسین می‌کند نمی‌گوید فی قلبه الإیمان بلکه آنها کسانی‌اند که ﴿قلبه مطمئن بالإیمان﴾[7] آنها کسانی‌اند که قلب او به سبب ایمان آرام گرفته و تذبذب در قلب او راه ندارد.

آیه ۱۴ سوره مبارکه حجرات ﴿وقالت الأعراب آمنّا قل لم تؤمنوا و لکن قولوا أسلمنا و لما یدخل الایمان فی قلوبکم﴾[8] بادیه نشینان خدمت پیامبر می‌آمدند و می‌گفتند ما ایمان آوردیم، ﴿قل لم تؤمنوا﴾[9] بگو شما هنوز ایمان نیاوردید ﴿و لکن قولوا أسلمنا﴾[10] چرا ایمان نیاوردید؟ چون هنوز به دل راه نیافته است حالا برخی از شما از ترس و برخی از طمع، آمدید و لاإله إلا الله گفتید ما اسلامتان را پذیرفتیم همینکه لاإله الا الله گفتید چون در زبانتان است ما از نظر فقهی شما را مسلمان می‌دانیم تمام احکامی که به مسلم بار است بار می‌شود اما شما را هنوز مؤمن نمی‌شماریم چرا؟ ﴿و لما یدخل الایمان فی قلوبکم﴾[11] به خاطر اینکه ایمان در قلب شما هنوز داخل نشده است. پس ایمان یک امر قلبی است و یک امر لسانی نیست، باید در دل پیدا بشود.

آیه ۴۱ از سوره مبارکه مائده ﴿و من الذین قالوا آمنا بأفواههم و لم یؤمن قلوبهم﴾[12] از کسانی که با زبان‌هایشان می‌گویند ما ایمان آوردیم اما دل‌های آنها ایمان نیاورده است.

پس ایمان را اگر بخواهیم تعریف کنیم، باور داشتن به یک حقیقتی است از دل. واقعاً انسان قبول کند، چون باور تصدیق است و جایگاهش در دل است. بنابراین صرف اقرار کافی نیست، اقرار اسلام را اثبات می‌کند ایمان را اثبات نمی‌کند آن چیزی که دارد اقرار می‌کند، به چه اقرار می‌کند؟ بما جاء به محمد صلی الله علیه و آله و سلم همه آن چیزهایی را که پیامبر خاتم آورده اقرار باشد ولی باور قلبی نداشته باشد اسلامش پذیرفته است اما ایمان او پذیرفته نیست.

مطلب دیگری که ذیل آیه دوم عرض شد این بود که عرض کردم مراد از ﴿هدی للمتقین﴾[13] متقین دارای مراتب سه‌گانه است هم تقوای اسلامی را می‌گوید هم تقوای ایمانی را می‌گوید و هم تقوای فطری را. نتیجه‌اش این است که هر کسی که تقوای فطری ندارد، محروم از هدایت قرآن است اما هر کس تقوای فطری دارد به طریق اولی تقوای ایمانی دارد و بالاتر تقوای اسلامی دارد، او قطعاً به همان مرتبه از هدایت قرآن برخوردار خواهد بود.

0.0.0.0.3- خداشناسی فطری

اینجا ممکن است سؤال شود که این آیه که گفتید تقوای فطری را می‌گیرد اینجا می‌گوید ﴿الذین یؤمنون بالغیب و یقیمون الصلاة و مما رزقناهم ینفقون﴾[14] این نماز را به چه چیزی حمل می‌کنید این ایمان به غیب را به چه چیزی حمل می‌کنید؟ اینها را هم ما به آن سه معنا حمل می‌کنیم یعنی ایمان به غیب هم دارای مراتب است، ایمان به غیب فطری، ایمان به غیب الهی و ایمانی و ایمان به غیب اسلامی؛ انسان فطرتاً به غیب ایمان دارد چون انسان خدای متعال را قبول دارد فطرتاً هر انسانی می‌فهمد که جهان خدا دارد، این فطری است.

آن پادشاه که خیلی مستکبر بوده و خدا را هم قبول نداشته است و می‌گفته که این جهان به اتفاق آمده است. وزیر موحدی داشت آن وزیر گفت در یک جایی که پادشاه آنجا را ندیده بود یک قصری برای خود پادشاه آمده کنند، طول کشید، زمان برد قصری را ساختند باغی درست کردند و چشمه‌ای آنجا به وجود آوردند، یک روز با عظمت پادشاه را برداشت و به آنجا برد، ناگهان وقتی چشمش افتاد گفت این را کی ساخته است؟ گفت این را کسی نساخته این خود به خود اینجا آمده خودش درست شده است. گفت مزاح نکنید مگر می‌شود ساختمان به این تجلل، ساختمان به این زیبایی خود به خود ساخته شود؟! حتماً کسی و کسانی این را ساخته‌اند. گفت اگر شما باورتان این است که این ساختمان را حتماً کسی ساخته است چطور این جهان به این عظمت، به این حکمت به این نظام، به این انسجامی که دارد اداره می‌شود چطور معتقدی که این جهان خود به خود آفریده شده است؟! پادشاه اینجا در واقع عقل و خردش به این برهان رسید که نمی‌شود این جهان به این نظام و انتظام خود به خود [به وجود آمده باشد] آن هم چه جهانی! جهانی که خدای متعال در آغازین آیات سوره مبارکه ملک می‌گوید نگاه کن ما تری فی خلق الرحمن من تفاوتٍ شما در تمام آفرینش خدای سبحان یک تناقض، یک تضاد نمی‌بینید ﴿فارجع البصر هل تری من فطور ثم ارجع البصر﴾[15] دوباره نگاه کن، ﴿ینقلب الیک البصر خاسئاً و هو حسیر﴾ [16]

یک نکته در او خطا نکردی     حرفی به غلط رها نکردی

یک نکته در او خطا نکردی    در عالَم عالم آفریدن به زین نتوان قلم کشیدن

این آیا تشریفه که می‌فرماید ﴿ما کنا معذبین حتی نبعث رسولاً﴾[17] ما عذاب نمی‌کنیم مگراینکه پیامبری را بفرستیم پیامبر نیامده عذاب نیست این آیه ربطی به مسأله توحید ندارد، کسی نگوید این آیه می‌گوید ما تا پیامبر نفرستادیم همه مجازند به هر عقیده و رفتاری. نه؛ این آیات اصلاً مربوط به عذاب‌های دنیوی ورای شرک و کفر است. کفر و شرک انحراف از فطرت است نه انحراف از بیان نبیّ.

لذا قرآن می‌فرماید ﴿ان الله لایغفر أن یشرک به و یغعفر ما دون ذالک﴾[18] خداوند شرک را نمی‌بخشد بله، دون شرک را می‌بخشد «دون شرک» را یا با توبه می‌بخشد یا اینکه دون شرک را با نبود رسول مرتکب شده‌اند اما شرک را که یک امر فطری است خدای متعال نمی‌بخشد؛ لذا بعثت انبیاء برای این نیست که بیایند خداوند را اثبات کنند پس ﴿یؤمنون بالغیب﴾[19] الزاماً نیاز دین و اسلام نیست بلکه یک امر فطری است پس اینکه عرض کردیم متقین مراد تقوای سه گانه است و تقوای فطری را هم شامل می‌شود ﴿یؤمنون بالغیب﴾[20] ایمان به غیب به همان اندازة ایمان غیبی است متقی بالفطره کسی است که ایمان بالفطره به غیب دارد.

ممکن است کسی بپرسد که در نماز چه می‌کنید؟ ﴿یؤمنون بالغیب﴾[21] درست است یقیمون الصلاة هم همینطور است در هر دینی نماز بوده است مگر حضرت ابراهیم دعا نمی‌کند که ﴿ربّ اجعلنی مقیم الصلاة و من ذریتی﴾[22] خدایا ما را اقامه کننده [نماز قرار بده] مگر حضرت عیسی علیه‌السلام نمی‌گوید ﴿وأوصانی بالصلاة و الزکاة ما دمت حیّاً﴾[23] در همة ادیان نماز بوده است.

نماز ایمانی در هر دینی به حسب خودش؛ آنها که نماشان مثل نماز ما نبوده است نماز بالفطره چیست؟ خود قرآن مگر نماز را شکر نمی‌داند؟! مگر نماز را ذکر و یادآوری خدا نمی‌داند؟! نماز بالفطره عبارت است از اینکه انسان وقتی به خدای متعال، به خالق متعال به رزاق متعال رسید، خود عقل او و فطرت او شکر منعم را لازم می‌داند، همان نماز و عبادت و اتصال به خدای او است، همان ذکر اوست ﴿یقیمون الصلاة﴾[24] تا به جملة ﴿و مما رزقناهم ینفقون﴾[25] می‌رسیم.

بنابراین اینکه ما این تفسیر را ارائه کردیم که مراد از تقوا تمام مراحل تقوا هست با این آیه هم هماهنگ است و هیچ تضادی با مفاهیم این آیه اصلاً ندارد ﴿و أمر أهلک بالصلاة و اصطبر علیها﴾[26] مال پیغمبر ما است. از آن طرف ﴿ربّ اجعلنی مقیم الصلاة و من ذرّیتی ربّنا و تقبل دعاء﴾[27] که مربوط به حضرت ابراهیم است(سوره ابراهیم آیه ۴۰).

در تمام ادیان نماز بوده و قرآن از هر پیغمبری که می‌خواهد اعمال آنها را نقل کند برای آنها نماز را ذکر می‌کند، روزه هم همینطور که قرآن تصریح دارد ﴿کما کتب علی الذین من قبلکم﴾[28] .

سؤال:﴿‌یقیمون الصلاة﴾[29] ، اگر فطری در نظر بگیریم و کسی به دین نرسید آیا از او می‌پرسند که چرا نماز نخواندی؟

0.0.0.0.4- ارتباط تقوا با ایمان به غیب، نماز، انفاق

نه بُوَد آن گربه را دندان تیز    نه بود آن موش را پای گریز

0.0.0.0.5- یک بحث روان‌شناختی: چرایی تأکید زیاد قرآن بر ایمان

﴿إنّ الانسان لفی خسر الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات﴾[30] انسان‌ها همه در مسیر زیان و خسران‌اند فقط یک استثنا دارد و آن کسانی که ایمان آوردند. ﴿عملوا الصالحات﴾[31] چیز مستقلی نیست، این نور و ثمرة ایمان است و الا اگر ایمان نباشد، عمل هست اما عمل صالح معنا ندارد. ﴿یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اُوتوا العلم درجاتٍ﴾[32] خدای متعال اهل ایمان را بالا برده و رفعت داده است ﴿و الذین اوتوا العلم درجات﴾[33] و اهل علم را که دارای ایمان هم هستند چند مرتبه بالا برده است.

بین شیبه و عباس عموی پیامبر یک مناظره و مفاخره‌ای شد، شیبه گفت من کلیددار کعبه هستم افتخار من در بین عرب از همه بیشتر است من مسئول عمارت و تعمیر و کلیداری کعبه با من است، عباس گفت نه؛ من سقایة الحاج و آب دادن به حاجیان را بر عهده دارم مقام من از همه بالاتر است. امیرالمؤمنان علیه‌السلام شاهد این گفت‌وگو بود، حضرت فرمود اگر می‌خواهید ببینید مقام چه کسی بالاتر است، مقام من از شما بالاتر است اینها کمی از حضرت دلخور هستند، به پیامبر شکایت آوردند که در بین بحث ما، علی با این سن کمش، آمده و بحث ما را قطع کرده است. حضرت خواست به همه درس بدهد، پیامبر قبل از اینکه بخواهد قضاوتی بکند، این آیة شریفة ۱۹ سورة مبارکه توبه نازل شد ﴿أجعلتم سقایة الحاج و عمارة المسجد الحرام کمن آمن بالله و الیوم الآخر﴾[34] آیا شما آب دادن به حاجیان و کلیدداری و عمارت مسجد الحرام را ﴿أجعلتم﴾[35] اینها را قرار دادید ﴿کمن آمن بالله و الیوم الآخر﴾[36] به کسی که جلوتر از همه به خدا ﴿و برسوله﴾[37] و به رسول خدا ایمان آورده است ﴿وجاهد فی سبیل الله﴾[38] و در راه خدا جهاد کرده است که شما هم جهاد نکرده‌اید ﴿لایستوون﴾[39] اینها هیچ کدامشان با هم مساوی نیستند. ایمان به خدا مرتبه‌اش خیلی بالاتر از اینها است.