درس خارج اصول استاد قادر حیدری‌فسائی

موضوع: مباحث الفاظ/باب اوامر/جهت دوّم: درباره صیغه امر/بحث هفتم: درباره مرّه و تکرار

بحث هفتم : درباره مرّه و تکرار

جهت اوّل: درباره دلالت وضعیّه صیغه امر بر مرّه یا تکرار، سه نظریّه وجود دارد. نظر مشهور این است که صیغه امر بالوضع دلالت بر هیچیک از مرّه و یا تکرار ندارد.

دلیل: صغری: دلالت صیغه امر بر مرّه یا تکرار، دلالت فاقد دالّ است (متبادر از تکرار در عرف، فعل الشیء مرّة بعد اخری است. با حفظ این نکته، در صیغه امر، هیئت یا مادّه یا مجموع هیئت و مادّه دلالت وضعی بر مرّه یا تکرار ندارند. با همان بیانی که در بحث فور و تراخی آمده است. بنابراین، قول به دلالت وضعیّه‌ صیغه امر بر مرّه و یا تکرار، قول به دلالتی بدون دالّ خواهد بود).

کبری: دلالت فاقد دالّ، باطل است (بالضرورة).

نتیجه: دلالت صیغه امر بر مرّه یا تکرار، باطل است. بنابراین، دلالت صیغه امر بر مرّه و یا تکرار و یا هر خصوصیّتی دیگر محتاج به دلیل و قرینه خارجی است (حاشیه سیّد بر معالم ج۳ ص ۱۵۹).

جهت دوّم: در مقام امتثال صیغه امر، درباره مدلول قرینه نوعیّه دو نظریّه وجود دارد.

نظریّه اوّل: نظریّه مشهور: در مقام امتثال صیغه امر، قرینه نوعیّه بر مرّه قائم شده است.

دلیل: از طرفی صیغه امر از مادّه و هیئت تشکیل شده است. هیئت برای وجوب (به تعبیر دقیق‌تر، برای نسبت طلبیّه و ارسالیّه) و مادّه برای طبیعت عاری از جمیع خصوصیّات وضع شده است. پس مدلول مطابقی و یا التزامی صیغه امر، طلب ایجاد طبیعت است. از طرفی دیگر قانون عقل در باب اوامر، الطبیعة توجد بوجود فرد واحد و قانون عقل در باب نواهی، الطبیعة تنعدم بانعدام جمیع أفرادها است. بنابراین، قانون و حکم عقل قرینه نوعیّه بر مرّه در مقام امتثال صیغه امر است.

مثال: مولا فرموده است: أکرم العالم. متعلّق، اکرام و موضوع، العالم است. صیغه أکرم دلالت بر طلب ایجاد طبیعت اکرام می‌کند و عقل حکم می‌کند به اینکه ایجاد طبیعت به وجود یک فرد از اکرام است. بنابراین، مطلق، به لحاظ متعلّق (اکرام)، بدلی و به لحاظ موضوع (‌العالم)، شمولی است. بنابراین، اکرام کلّیه علماء واجب است ولی برای هر عالم، یک‌ بار اکرام کافی است. بنابراین، اطلاق هم در ناحیه‌ی متعلّق و هم در ناحیه‌ی موضوع دارای معنای واحد است که همان نفی قید باشد. پس مطلق در ایندو متفاوت است ولی اطلاق در ایندو به یک معنا است. به بیان دیگر، حکم در ناحیه‌ی موضوع، انحلالی و در ناحیه‌ی متعلّق، غیر انحلالی است.

نظریّه دوّم: نظریّه منسوب به سیّد مرتضی: در مقام امتثال صیغه امر، قرینه نوعیّه بر تکرار قائم شده است.

دلیل اوّل: صغری: وجوب تکرار در مقام امتثال صیغه امر، مقتضی برای آن موجود و مانع از آن مفقود است (مقتضی، روایت إذا أمرتکم بشیء فأتوا منه ما استطعتم است. مفاد روایت این است که اتیان مأمور به مادامیکه مکلّف، مستطیع و متمکّن است، واجب است. معنای تکرار هم همین است. بنابراین، مقتضی برای وجوب تکرار مأمور به موجود است و مانع از وجوب تکرار، مفقود است).

کبری: هر چیزی که مقتضی برای آن موجود و مانع از آن مفقود است، ثابت است (بالضرورة).

نتیجه: وجوب تکرار در مقام امتثال صیغه امر، ثابت است.

اشکال از طرف محقق عراقی: صغری: شرط تأثیر مقتضی، عدم مانع است (فقره‌ی إذا أمرتکم بشیء فأتوا منه ما استطعتم زمانی اثبات وجوب تکرار در مقام امتثال صیغه امر می‌کند که قرینه بر خلاف وجوب تکرار در بین نباشد).

کبری: عدم مانع، منتفی است.

توضیح: قرائن، مانع از وجوب تکرار در مقام امتثال صیغه امر است.

الف: قرینه داخلیّه: در صدر روایت مذکور، در بعضی از نسخ روایت، امر حجّوا آمده است. بعد از صدور امر، سؤال سائل (عکّاشة بن محصن یا سراقة بن مالک) این است که آیا حجّ بصورت مکرّر واجب است؟ جواب رسول اکرم ‌ص این است که لو قلت نعم لوجب. ظاهر و بلکه صریح جواب این است که تکرار با نعم ثابت می‌شود نه با فقره إذا أمرتکم ....... بنابراین، این فقره‌ی إذا أمرتکم ...... بدون احتیاج به شیء دیگر دالّ بر وجوب تکرار نیست (بحار الأنوار، طبع بیروت، ج ۲۲ ص ۳۱).

ب: قرینه خارجیّه: در اکثر واجبات مثل صلوة یومیّه، صوم رمضان و ...... تکرار واجب نیست. اگر فقره مذکور دالّ بر وجوب تکرار در مقام امتثال صیغه امر باشد، تخصیص اکثر لازم می‌آید. بنابراین، تخصیص اکثر قرینه خارجیّه بر عدم وجوب تکرار است.

نتیجه: شرط تأثیر مقتضی، منتفی است و با انتفاء شرط، تأثیر مقتضی نیز منتفی خواهد بود.

آدرس جلسه بعد:

۱)‌ نهایة الافکار ج ۱ ص ۲۱۴. بقی الکلام فیما استدلّ به للقول بالتکرار ......... الجهة الثامنة.

۲) کفایه ج ۱ ص ۱۱۷. المبحث الثامن الحقّ انّ صیغة الامر ......... المبحث التاس

۳) بحوث ج ۲ ص ۱۲۷. تعدّد الامتثال أو تبدیله ........ الإجزاء.