درس خارج اصول استاد قادر حیدری‌فسائی

موضوع: مباحث الفاظ/باب عام و خاص/فصل چهاردهم

بحث دوّم: تخصیص عامّ بواسطه‌ مفهوم مخالف.

مثال: مولا فرمود: اکرم کلّ عالم. این کلام مولا، عامّ است. سپس مولا فرمود: ان کان العلماء عدولا فأکرمهم. این کلام مولا بواسطه مفهوم مخالف دلالت بر عدم وجوب اکرام علماء فاسق می‌کند. اگر این مفهوم، عامّ را تخصیص بزند، به اینصورت می‌شود: اکرم کلّ عالم الّا العالم الفاسق.

در این بحث، سه نظریه معروف وجود دارد.

نظریّه اوّل: نظریّه مشهور: مفهوم مخالف، عامّ را تخصیص می‌زند. به بیان دیگر، مفهوم بر عامّ مقدّم می‌شود.

دلیل:

صغری: تقدیم مفهوم بر عامّ در مقام تعارض بین عامّ و مفهوم، جمع بین دلیلین است. (از طرفی عامّ و مفهوم حجّت و دلیل هستند. از طرفی دیگر در صورت تقدیم مفهوم، به هر دو حجّت یعنی عامّ و مفهوم عمل شده است ولی در صورت تقدیم عامّ، منحصرا به عامّ عمل شده است و مفهوم ساقط می‌شود. در مثال فوق، اگر مفهوم مقدّم شود و عامّ را تخصیص بزند، به مفهوم و به عامّ در قسمت علماء عادل عمل شده است ولی اگر عامّ مقدّم شود، مفهوم ساقط می‌شود بدون اینکه به آن عمل شود. بنابراین، در تقدیم مفهوم، جمع بین دلیلین است).

کبری: جمع بین دلیلین، لازم است. (مقتضای قانون جمع یعنی الجمع مهما امکن اولی من الطّرح، این است که جمع بین دلیلین اولی از عمل به یکی و طرح دیگری است).

نتیجه: تقدیم مفهوم بر عامّ در مقام تعارض بین عامّ و مفهوم، لازم است.

اشکال بر دلیل:

صغری: تقدیم مفهوم بر عامّ در مقام تعارض بین عامّ و مفهوم، ترجیح بدون مرجّح است. (از طرفی طرفین تعارض، عامّ و کلام دالّ بر مفهوم است نه نفس مفهوم. طرفین تعارض در مثال فوق، عامّ و جمله‌ی ان کان العلماء عدولا فاکرمهم است. نه عامّ و نفس مفهوم جمله. از طرفی دیگر در صورت تقدیم مفهوم، بعضی از مدلول عامّ یعنی عالم فاسق در مثال، ملغی شده است و در صورت تقدیم عامّ، بعضی از مدلول جمله یعنی مفهوم ملغی شده و بعضی از مدلول جمله یعنی منطوق باقی مانده است. بنابراین، جمع بین دلیلین همانطوریکه از طریق تقدیم عامّ ممکن است، از طریق تقدیم مفهوم نیز ممکن است و هیچ طریقی بر طریق دیگر ترجیح ندارد).

کبری: ترجیح بدون مرجّح، باطل است. (بالضرورة).

نتیجه: ‌تقدیم مفهوم بر عامّ در مقام تعارض بین عامّ و مفهوم، باطل است.

جواب از اشکال:

بقاء منطوق و سقوط مفهوم در فرض تقدیم عامّ بر مفهوم، تفکیک بین ملزوم و لازم است. (منطوق، ملزوم و مفهوم، لازم است) و تفکیک، باطل است (بالضرورة). بنابراین، بقاء منطوق و سقوط مفهوم در فرض تقدیم عامّ بر مفهوم، باطل است. بنابراین، این اشکال بر دلیل وارد نیست. بله این اشکال بر دلیل وارد است که مجرّد جمع بین دلیلین مادامیکه احد دلیلین موازین تقدیم نداشته باشد، دلیل بر وجوب ندارد.