درس خارج اصول استاد قادر حیدری‌فسائی

موضوع: ملازمات عقلیّه/ فصل اوّل: مستقلّات عقلیّه/ باب اوّل: درباره صغرای مستقلّات/ جهت اوّل

۳) حُسن به معنای ممدوح بودن فعل و قبح به معنای مذموم بودن فعل است. به بیان دیگر حَسن، ما ینبغی فعله و قبیح، ما ینبغی ترکه است. مثال: الصّدق النافع حَسن و الکذب الضارّ قبیح. صدق مثل کذب، فعل است. معنای مثال این است که صدق و کذب، به ترتیب، ممدوح و مذموم است و لذا فاعل صدق بخاطر صدق، مستحقّ مدح و فاعل کذب بخاطر کذب، مستحقّ مذمّت است. به بیان دیگر، صدق ما ینبغی فعله و کذب ما ینبغی ترکه است.

حُسن و قبح طبق این معنا، محلّ نزاع بین عدلیّه و اشاعره است. نظر عدلیّه این است که با قطع نظر از حکم شارع، حُسن و قبح به این معنا برای افعال ثابت است و اعتقاد اشاعره این است که حُسن و قبح به این معنا به مجرّد حکم شارع ثابت می‌شود. (و قد یعنی بهما کون الفعل متعلّق المدح او الذمّ و النّزاع فیه ........ نهایة الوصول علّامه حلّی ج۱ ص۱۱۸، و منها کون الفعل بحیث یستحقّ فاعله عند العقل المدح و الثواب او الذمّ و العقاب من حیث کونه فاعلا له و هذا محلّ النّزاع و الاولی تحریر النّزاع فی کون الفعل بحیث یستحقّ فاعله المدح او الذمّ عقلا و ترک قید الثواب و العقاب لانّ ..... فصول ص۳۱۶).

مقدّمه سوّم:

از تقسیمات عقل، تقسیم عقل به نظری و عملی است. درباره‌ی این تقسیم، دو نظریّه وجود دارد.

نظریّه اوّل: نظریّه مشهور: این تقسیم به لحاظ تفاوت مدرک (به صیغه اسم مفعول) است.

توضیح: عقل نظری و عملی، یک قوّه و نیروی ادراکی در بشر است. متعلَّق ادراک اگر امور عملی باشد مثل ادراک سزاوار بودن صدق و سزاوار نبودن کذب، این قوّه‌ی ادراک عقل عملی است و متعلَّق ادراک اگر امور علمی باشد مثل ادراک اعظمیّت کلّ از جزء، این قوّه‌ی ادراک عقل نظری است. بنابراین، عقل نظری و عملی یک قوّه‌ دارای عملکرد واحد (ادراک) است ولی متعلَّق ادراک این قوّه، مختلف است.

(ان تفاوت العقل النّظری مع العقل العملی بتفاوت المدرکات من حیث انّ المدرک ممّا ینبغی ان یعلم او ممّا ینبغی ان یؤتی به او لا یؤتی به ....... نهایة الدرایة طبع قدیم ج۲ ص۳۱۱).

طبق این نظریّه، مدرک حسن و قبح به معنای اوّل و دوّم، عقل نظری و مدرک حسن و قبح به معنای سوّم، عقل عملی است.

نظریّه دوّم: نظریّه جماعتی از محقّقین: این تقسیم به لحاظ تفاوت جوهری این دو عقل است.

توضیح: عقل نظری، مبدء ادراک امور علمی و عملی و عقل عملی، مبدء تحریک عضلات برای اجرای ادراک جزئی بعد از اتمام مراتب کلّی و جزئی ادراک است. یعنی عقل نظری بعد از ادراک جزئی این مقدّمه که هذا القول هو الصّدق النافع و بعد از ادراک کلّی این مقدّمه که الصّدق النافع ینبغی فعله به این نتیجه می‌رسد که هذا القول ینبغی فعله. آنگاه عقل عملی (شما بخوانید اراده) عضلات آدمی را برای اجرای این ادراک اخیر (هذا القول ینبغی فعله) به حرکت در می‌آورد. بنابراین، عقل نظری و عقل عملی دو قوّه متباین (عالمه و عامله) با دو عملکرد متفاوت (ادراک و تحریک) است.

(انّ مطلق الادراک و الارشاد انّما هو من العقل النّظری فهو بمنزلة المشیر الناصح و العقل العملیّ بمنزلة المنفّذ المجری لاشاراته ..... جامع السعادات ج۱ ص۹۲)

طبق این نظریّه، مدرک حسن و قبح به معنای اوّل و دوّم و سوّم، عقل نظری است.

اقول:

اعتباریّت یا جوهریّت تفاوت عقل نظری و عملی، فاقد ثمره‌ی عملی حدّ اقل در قلمرو بحث ما است.

آدرس جلسه بعد:

نهایة الدرایة طبع قدیم ج۲ ص۴۲: هذا الحکم العقلی من الاحکام العقلیّة الدّاخلة فی القضایا المشهورة ..... و امّا حدیث.