درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه
1400/09/06
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: فقه خانواده / مسأله ازدواج مسلمان با غیر مسلمان / بررسی طوائف چهارگانه روایات / طایفه چهارم: روایات مفصِله پیرامون نکاح با کتابیه
در ارتباط با ازدواج مرد مسلمان با زن کتابیه روایاتی داریم که بین 5 دسته تفصیل می‌دهند.
دسته اول نکاح دائم و موقت است.
دسته دوم اضطرار و عدم اضطرار است.
دسته سوم نکاح با مستضعفه است که تعبیر کرده‌اند اشکال ندارد.
در مورد بحث اضطرار و عدم اضطرار 5 روایت به شرح زیر داریم.
[ ٢٦٢٧٩ ] ١ ـ محمد بن يعقوب ، عن محمد بن يحيى ، عن أحمد بن محمد ، عن الحسن بن محبوب ، عن معاوية بن وهب وغيره جميعا ، عن أبي عبدالله عليه‌السلام في الرجل المؤمن يتزوج اليهودية والنصرانية ، فقال : إذا أصاب المسلمة فما يصنع باليهودية والنصرانية؟ فقلت له : يكون له فيها الهوى ، قال : إن فعل فليمنعها من شرب الخمر وأكل لحم الخنزير ، واعلم أن عليه في دينه غضاضة.
[ ٢٦٢٨٠ ] ٢ ـ وعن علي بن إبراهيم ، عن أبيه ، عن إسماعيل بن مرار ، عن يونس بن عبد الرحمن ، عن محمد بن مسلم ، عن أبي جعفر عليه‌السلام ـ في حديث ـ قال : لا ينبغي للمسلم أن يتزوج يهودية ولا نصرانية وهو يجد مسلمة حرة أو أمة.[1]
این روایت دال بر مطلوب ما است و سندش تمام و دلالتش هم خوب است.
روایت دوم این است که از لاینبغی حداکثر کراهت استفاده می‌شود و فرضی را می‌گوید که زن مسلمان یا أمه مسلمان در دسترس باشد.
[ ٢٦٢٨١ ] ٣ ـ وعنه ، عن أبيه ، عن إسماعيل بن مرار وغيره ، عن يونس عنهم عليهم‌السلام قال : لا ينبغي للمسلم المؤسر أن يتزوج الامة إلا أن لا يجد حرة ، وكذلك لا ينبغي له أن يتزوج امرأة من أهل الكتاب إلا في حال ضرورة حيث لا يجد مسلمة حرة ولا أمة.
[ ٢٦٢٨٢ ] ٤ ـ محمد بن الحسن بإسناده عن محمد بن علي بن محبوب ، عن القاسم بن محمد ، عن سليمان بن داود ، عن أبي أيوب ، عن حفص بن غياث قال : كتب بعض إخواني أن أسأل أبا عبدالله عليه‌السلام عن مسائل فسألته عن الاسير هل يتزوج في دار الحرب؟ فقال : أكره ذلك ، فان فعل في بلاد الروم فليس هو بحرام هو نكاح وأما في الترك والديلم والخزر فلا يحل له ذلك.
[ ٢٦٢٨٣ ] ٥ ـ محمد بن علي بن الحسين في ( العلل ) : عن أبيه ، عن سعد ، عن القاسم بن محمد ، عن سليمان بن داود ، عن عيسى بن يونس ، عن الاوزاعي ، عن الزهري ، عن علي بن الحسين عليه‌السلام قال : لا يحل للاسير أن يتزوج ما دام في أيدي المشركين مخافة أب يولد له فيبقى ولده كافرا في أيديهم.[2]
روایت سوم این است که کراهتش حداکثر مربوط به حال ضرورت است.
روایت چهارم که محل کلام ماست، حضرت می‌فرمایند اشکالی ندارد، ولی نمی‌پسندم (کراهت).
روایت پنجم این است که وقتی حضرت می‌فرمایند حلال نیست، فرض قضیه این است که خودش اسیر است و اگر این کار را نکند (ازدواج)، بهتر است چون شاید بچه‌دار شود و آن بچه در بلاد کفار بماند و همان تربیت را بگیرد. ولی اگر کسی در بلاد اسلامی این کار را انجام دهد و یا اسیر نیست که بچه را به زور از او بگیرند و یا نمی‌خواهد بچه‌دار شود، محذوری ندارد.
دسته چهارم نکاح با کتابیه مستضعفه است. مستضعفه کسانی هستند که در دینشان استضعاف دارند و این قبیل مسائل را دنبال نمی‌کنند و به تعبیری جاهل قاصر هستند و در استضعاف فکری قرار گرفته‌اند. در این زمینه 5 روایت را مطرح می‌کنیم.
[ ٢٦٢٨٥ ] ١ ـ محمد بن يعقوب ، عن الحسين بن محمد ، عن معلى بن محمد ، عن الحسن بن علي الوشاء ، عن أبان بن عثمان ، عن زرارة بن اعين ، قال : سألت أبا جعفر عليه‌السلام عن نكاح اليهودية والنصرانية ، فقال : لا يصلح للمسلم أن ينكح يهودية ولا نصرانيّة انما يحل منهن نكاح البله.[3]
آقایان می‌گویند در سند این روایت آقای معلی بن محمد وجود دارد که مضطرب الحدیث است و به خاطر همین نمی‌شود به حدیث ایشان اعتنا کرد.
در این روایت تصریح شده که ازدواج با یهودیه و نصرانیه به مصلحت نیست. حضرت می‌فرمایند لایصلح، که می‌توانیم این جمله را حمل بر کراهت کنیم ولی با توجه به جمله إنما یحل منهن نکاح البله، ممکن است چنین تفصیلی را قائل شویم. چون إنما از ادات مفید حصر است ولی اشکالش وجود معلی بن محمد است و آقایان این روایت را قبول نمی‌کنند.
[ ٢٦٢٨٦ ] ٢ ـ وعن علي بن إبراهيم ، عن أبيه ، عن ابن أبي عمير ، عن جميل بن دراج ، عن زرارة قال : قلت لابي جعفر عليه‌السلام : اني أخشى أن لا يحل لي أن اتزوّج ممن لم يكن على أمري ، فقال : وما يمنعك من البله؟ قلت : وما البله؟ قال : هن المستضعفات من اللاتي لا ينصبن ولا يعرفن ما أنتم عليه.[4]
روایت دوم سندش درست است. در این روایت مستضعفات را بُله معنا کردند و این روایت هم ظهور دارد در سُنّیه که بر امر امامت و ولایت اهل بیت (علیهم السلام) نیستند.
[ ٢٦٢٨٧ ] ٣ ـ وعن محمد بن يحيى ، عن أحمد بن محمد ، عن الحسين بن علي بن فضال ، عن يونس بن يعقوب ، عن حمران بن أعين قال : كان بعض أهله يريد التزويج فلم يجد امرأة مسلمة موافقة فذكرت ذلك لابي عبدالله عليه‌السلام فقال : أين أنت من البله الذين لا يعرفون شيئا.[5]
روایت سوم این است که مراد از استضعاف در اینجا استضعاف فکری و عقیدتی است. این روایت هم ظهور دارد در سنی، یعنی می‌خواهد با زن سُنیه ازدواج کند و ربطی به کتابیه مستضعفه پیدا نمی‌کند.
آقایان می‌گویند آنچه که در اینجا برداشت می‌کنیم، این است که یقیناً ازدواج با کتابیه مستضعفه بله‌ها جایز است.
[ ٢٦٣٤٢ ] ٩ ـ وعنه ، عن أحمد بن محمد ، عن ابن فضال ، عن ابن بكير ، عن زرارة ، عن أبي جعفر عليه‌السلام قال : قلت : ما تقول في مناكحة الناس فإني بلغت ما ترى وما تزوجت قط ، قال : وما يمنعك من ذلك؟ قال: ما يمنعني إلا اني أخشى أن يكون لا تحل لي مناكحتهم ، فما تأمرني؟ قال : كيف تصنع وأنت شابّ ، أتصبر؟ قلت : أتخذ الجواري ، قال : فهات الآن فبم تستحل الجواري؟ أخبرني ، فقلت ان الامة ليست بمنزلة الحرّة ، إن رابتني الامة بشيء بعتها أو اعتزلتها ، قال : حدثني فبم تستحلها؟ قال : فلم يكن عندي جواب ، فقلت : جعلت فداك أخبرني ما ترى أتزوج؟ قال : ما ابالي أن تفعل ، قلت : أرأيت قولك ما اُبالي أن تفعل فإن ذلك على وجهين : تقول : لست ابالي أن تأثم أنت من غير أن آمرك، فما تأمرني أفعل ذلك عن أمرك؟ قال : عليه‌السلام : فإن رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله قد تزوج وكان من امرأة نوح وامرأة لوط ما قص الله عزّ وجلّ وقد قال الله عزّ وجلّ: ﴿ضرب الله مثلا للذين كفروا امرأة نوح وامرأة لوط كانتا تحت عبدين من عبادنا صالحين فخانتاهما﴾ فقلت: إن رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله لست في ذلك مثل منزلته إنما هي تحت يديه وهي مقرة بحكمه مظهرة دينه ، اما والله ما عنى بذلك إلا في قول الله عزّ وجلّ: ﴿فخانتاهما﴾ ما عني بذلك إلا وقد زوج رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله فلانا : قلت : أصلحك الله فما تأمرني لي انطلق فأتزوج بأمرك؟ فقال: ان كنت فاعلا فعليك بالبلهاء من النساء، قلت: وما البلهاء؟ قال : ذوات الخدور العفائف ، فقلت : من هو على دين سالم بن أبي حفصة؟ فقال : لا قلت : من هي على دين ربيعة الرأي؟ قال : لا ، ولكن العواتق اللاتي لا ينصبن ولا يعرفن ما تعرفون.[6]
سند این روایت هم مشکلی ندارد. در این روایت سالم بن ابی حفصه از راویان امام چهارم و پنجم و ششم است که ضعیف است و حتی مورد تکفیر، تکذیب و لعن امام صادق (علیه السلام) بوده است. طبیعی است که پیروان چنین کسی هم اهل ضلال می‌شوند (شبیه ناصبی‌ها).
شخص بعدی در این روایت ربیعة الرأی است که از اصحاب امام سجاد (علیه السلام) و امام باقر (علیه السلام) بوده و چون خیلی به رأی عمل می‌کرده، به او می‌گفتند ربیعت الرأی و غیاثی و مانند ابوحنیفه بوده و در زمان او می‌زیسته است. عواتق هم جمع عتیقه است، یعنی زن آزاد که در گرو کسی نیست و حضرت می‌فرمایند با اینها ازدواج نکن.
[ ٢٦٣٤٧ ] ١٤ ـ محمد بن عمر بن عبد العزيز الكشي في كتاب ( الرجال ) : عن محمد بن قولويه ، عن سعد بن عبدالله ، عن أحمد بن هلال ، عن الحسن بن محبوب ، عن على بن رئاب قال : دخل زرارة على أبي عبدالله عليه‌السلام فقال : يا زرارة متأهل أنت؟ قال : لا ، قال : وما يمنعك من ذلك؟ قال : لاني لا أعلم تطيب مناكحة هؤلاء أم لا ، فقال : فكيف تصبر وأنت شاب ، قال : أشترى الاماء ، قال : ومن أين طاب لك نكاح الاماء؟ قال : لان الامة إن رابني من أمرها شيء بعتها ، قال : لم أسألك عن هذا ، ولكن سألتك من أين طاب لك فرجها؟ قال له : فتأمرني أن أتزوج؟ فقال له : ذلك إليك قال : فقال له زرارة : هذا الكلام ينصرف على ضربين إما أن لا تبالي أن أعصى الله اذ لم تأمرني بذلك ، وعن الوجه الآخر أن يكون مطلقا لي ، قال : فقال لي : عليك بالبلهاء ، قال : فقلت : مثل الذي يكون على رأى الحكم بن عتيبة وسالم بن أبي حفصة؟ قال : لا التي لا تعرف ما أنتم عليه ولا تنصب ، قد زوج رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله أبا العاص بن الربيع وعثمان بن عفان ، وتزوج عائشة وحفصة وغيرهما ، قلت : لست أنا بمنزلة النبي صلى‌الله‌عليه‌وآله الذي كان يجري عليهم حكمه وما هو إلا مؤمن أو كافر ، قال الله عزّ وجلّ : ( فمنكم كافر ومنكم مؤمن ) فقال له أبو عبدالله ( عليه السلام ) : فأين أصحاب الاعراب؟ وأين المؤلفة قلوبهم؟ وأين الذين خلطوا عملا صالحا وآخر سيئا؟ وأين الذين لم يدخلوها وهم يطمعون؟[7] الحديث.
سند این روایت هم مشکلی ندارد.
روایاتی هم داریم که ازدواج با اهل کتاب را ولو دائماً، تجویز می‌کنند. صاحب حدائق و بعضی از آقایان این روایات را حمل بر تقیه کرده‌اند. ولی اتفاقاً از بین روایات اول و دوم یکی صحیحه و دیگری ضعیف است به خاطر مرسله بودن.
در کافی جلد 7 صفحه 242 وقتی حضرت می‌فرمایند اگر استیمار کردی و او پذیرفت، اشکال ندارد، معلوم می‌شود تنها گره کار رعایت شأن زن مسلمان عفیفه عزیزه است نه چیز دیگر.
پس می‌فهمیم که وقتی نکاح دائم و موقت در فرض استیمار زن مسلمان جایز باشد، معلوم می‌شود که اصل ازدواج با کتابیه به نحو دائم یا موقت اشکال ندارد و گره کار عدم استیمار (اجازه نگرفتن از زن مسلمان) است.
