درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: فقه خانواده / مسأله ازدواج مسلمان / مبحث صداق و مهریه / بررسی فروعات بحث (مهریه معیوب و طلاق قبل از دخول)

عوض مهر یعنی بدل که خود مهر و داخل در عنوان کلی مسمای در عقد نیست. یعنی مثلاً کلی مسمای در عقد 10 رأس دام است که این دام می‌تواند گاو، گوسفند و امثالهم باشد و مرد 10 رأس گوسفند به زن می‌دهد. اما محل کلام ما عوض مهر است. یعنی مثلاً مهر زن سکه بوده ولی مرد به عنوان عوض مهر 200 شاخه آهن به زن می‌دهد و آهن را با سکه معاوضه کرد.

سؤال: آیا عوض، معاوضه مستقلی است یا در راستای کاری است که شخص در ابتدا می‌خواست انجام بدهد؟

محل کلام ما در این است که مرد عوض مهر را داده و قبل از عمل آمیزش طلاق داده است. در مورد این مسئله 2 فرض را قبلاً گفتیم که عبارتند از:

1- مرد مهر را داد و قبل از عمل آمیزش طلاق داده است.

2- زن مهر را نسبت به مرد ابراء ذمه کرد و قبل از عمل آمیزش طلاق داد.

فرض سوم که مورد بحث است:

3- مرد عوض مهر را داد و قبل از عمل آمیزش طلاق داد.

سؤال: با توجه به اینکه (اگر قبل از عمل آمیزش طلاق واقع شد، مرد می‌تواند نصف مهر را بگیرد) آیا می‌تواند نصف العوض را پس بگیرد یا نصف مهر المسمی؟ و اگر 20 سکه مهر بود و سکه را در قالب 10 گاو معاوضه کردند و عوض مهر قرار گرفت و قبل از عمل آمیزش طلاق داد، آیا زن باید 5 گاو به مرد برگرداند یا 10 سکه؟

بعضی از بزرگان مثل مرحوم محقق حلی در شرایع می‌فرمایند زن باید نصف مهر المسمی را بدهد نه عوض را. چون مهر در عالم واقع 20 سکه بوده پس زن باید از آن سکه‌ها 10 سکه را به مرد بدهد. شاید کسی بگوید زن سکه‌ها را نگرفته است. ملاک و ضابطه برگرداندن نصف مهر المسمی است چون عوض مهر خود مهر نیست در حالیکه دلیل آمده که نصف مهر را بگیرد و نصف مهر بر عوض صادق نیست بلکه بر مهر المسمی صادق است.

[ ٢٧٠٩٣ ] ١ ـ محمد بن يعقوب ، عن محمد بن يحيى ، عن أحمد بن محمد ، عن الحسن بن محبوب ، عن جميل بن صالح ، عن الفضيل قال : سألت أبا عبدالله عليه‌السلام عن رجل تزوج امرأة بألف درهم فأعطاها عبدا له آبقا وبردا حبرة بألف درهم التي أصدقها؟ قال : إذا رضيت بالعبد وكانت قد عرفته فلا بأس إذا هي قبضت الثوب ورضيت بالعبد ، قلت : فإن طلقها قبل أن يدخل بها؟ قال : لا مهر لها ، وترد عليه خمسمائة درهم ويكون العبد لها.[1]

دلیل مطلب صحیحه فضیل بن یسار در وسائل جلد 21 صفحه 282 باب 24 از ابواب مهور حدیث 27093 است و مرحوم شیخ حر در این باب فقط یک حدیث آورده‌اند. همه عدل امامی هستند و لذا حدیث صحیحه است.

مردی با زنی ازدواج کرد و هزار درهم مهریه او است و مرد عوض مهر یک عبد فراری را به زن تملیک کرده است. شاید کسی بگوید فایده این کار چیست؟ اگر عبد برگشت زن یک عبد دارد و می‌تواند از او کار بکشد. اگر زن به این عبد راضی شد و این عبد را هم از قبل می‌شناخت (وإلا اگر عبد را نشناسد در مهر مشکل پیدا می‌شود چون مهر باید معین و مشخص باشد). اگر پارچه را گرفت و راضی به عبدی هم که می‌شناخت، شد، اشکالی ندارد.

شاهد مطلب: قلت فإن طلقها قبل ان یدخل بها، اگر قبل از عمل آمیزش طلاق داد. قال لامهر لها، این زن مهر ندارد. و زن باید نصف مهر المسمی را به مرد برگرداند.

گاهی یک کلی را به عنوان مهر برای زن قرار داده و بعد چیزی که به این زن داده معیب بوده یعنی معیب از آن کلی را به زن داده و زن هم راضی شده است. مثلاً مرد 10 ماشین (عنوان کلی) پژو دارد و یکی از ماشین‌ها را به عنوان مهر قرار داد و از بین آنها ماشینی را که مشکل فنی دارد (معیب است) به زن می‌دهد اما قبل از عمل آمیزش زن را طلاق داد. با فرض معاوضه نبودن ماشین- خود مهر یا اصل مهر ماشین است- آیا مرد می‌تواند نصف معیب را بدون ارش (بدون مابه‌التفاوت) یا با ارش (مابه‌التفاوت ناقص و درست) یا نصف قیمت صحیح را بگیرد؟ مهر در ابتدا یک عنوان کلی بوده و مرد آن را در مصداق معیب به زن داده و قبل از عمل آمیزش طلاق داده است. در اینجا زن باید نصف مهر را به مرد برگرداند در حالیکه نصف مهر معیب در نصف مهر نبوده است. چون اصل مهر معیب نبوده و زن باید نصف مهر المسمی را بدهد.

یعنی مثلاً اگر مهر زن 2 تن سیب سالم بوده، در اینجا 3 احتمال وجود دارد:

1- نصف سیب‌های معیب بدون ارش

2- نصف مهر با ارش

3- نمی‌تواند سیب معیب را بدهد بلکه باید نصف سیب‌های سالم را بدهد.

ما می‌گوییم انصافاً اگر شیئی با عیب باشد، آیا سبب می‌شود که این شیء را از فرد کلی خارج کند یا خیر؟ و آیا آن کلی (2 تن سیب معیب که مرد به زن داده) از فرد کلی خارج می‌شود یا خیر؟ اگر بگوییم از فرد کلی خارج نمی‌شود، قرآن می‌فرماید فنصف ما فرضت، نصف آنچه که به عنوان مهر قرار داده‌اید. زن گاهی عالم به عیب بوده و در نتیجه راضی به عیب هم شده و آن معیب را اخذ کرده، در اینجا باید رد کند و نصف ارش معیب را هم بدهد. پس اگر گفتیم نصف عنوان کلی است و عنوان کلی بر این صادق است، زن باید از 2 تن سیب یک تن را به مرد برگرداند.

ما می‌گوییم اگر قرار است مهر المسمی 2 تن سیب معیب باشد از نظر عرف نیاز نیست زن به مرد چیزی اضافه بدهد. اگر زن در مقام اخذ به عنوان فرد مسمی گرفته در مقام دفع هم به عنوان نصف فرد المسمی تحویل می‌دهد. اما اگر از نظر عرف فرد برای مهر المسمی تلقی نمی‌شود انگار معاوضه ای صورت گرفته است. اگر زن از معیب بودن سیب اطلاع داشته و پذیرفته، باید نصف مهر المسمی (سالم) را بدهد اما اگر از معیب بودن سیب اطلاع نداشته باید مابه‌التفاوت قیمت صحیح و معیب را در نصف مهر- که برای زن است- از مرد بگیرد یعنی باید نصف سیب‌های معیب به علاوه نصف ارش را به مرد برگرداند.

اما در اینجا قولی است که مرد اصلاً حق رجوع به مهر المسمی و عوضش را ندارد. چون می‌گویند مهر کلی صحیح بوده و وقتی چیزی را به عنوان مهر قرار می‌دهند، مرادشان صحیح و سالم است پس مهر کلی منطبق بر صحیح و سالم بوده نه منطبق بر معیب. اگر زن علم داشته و معیب را به عنوان معاوضه گرفته و در واقع خود مهر نبوده- چون مهر ظهور در صحیح دارد- در این صورت اگر قبل از عمل آمیزش طلاق داد مرد حق رجوع به مهر المسمی را ندارد چون معاوضه شده و حق رجوع به عوض را هم ندارد چون واقعاً مهر نیست بلکه بدل است. پس باید به نصف مثل یا نصف قیمت مراجعه کند.

اما اگر زن به عیب جاهل بود و خبر نداشت، معاوضه جدیدی واقع نشده است چون مهر زن 2 تن سیب بود و نمی‌دانست که این سیب‌ها معیب است و آنها را به عنوان مهر المسمی گرفته و حالا که اخذ کرده به عنوان وفا به کلی، که در ذمه مرد بوده، انگاشته نمی‌شود چون کلی که در ذمه مرد بود، سالم بود، در حالیکه مرد سیب معیب را به زن داده، بنابراین سیب ناسالم در ملک مرد باقی مانده است چون زن آن را به عنوان معاوضه نپذیرفته و فکر کرده اینها مصداق مهر المسمی است در حالیکه مصداق مهر المسمی نبوده، یعنی انگار مرد به زن مهر نداده است. مثلاً مهر زنی سکه است و مرد به جای آن ماشین می‌دهد و زن هم خبر ندارد.

در ما نحن فیه هم مرد معیب را داده و زن از عیب خبر نداشته و اگر هم اخذ کرده از باب این بوده که مصداق مهر المسمی است در واقع انگار مرد هنوز مهر را به زن نداده است. وقتی مرد قبل از عمل آمیزش طلاق داد چیزهایی را که به زن داده بود، پس می‌گیرد چون برای ملک خودش بوده اما مرد باید نصف مهر المسمی را به زن بدهد.