درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه
1401/09/20
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: فقه خانواده / مسأله ازدواج مسلمان / اولیاء عقد / ازدواج باکره بالغه / تفصیل در ولایت پدر و دختر (دیدگاه آیه الله سیستانی)
بحث ما رسید که اینکه دختر بکری که با ابوین زندگی می‌کند، پدر بر او ولایت دارد اما بکری که بدون ابوین زندگی می‌کند، پدر بر او ولایت ندارد، و این تفصیلی بود که در ذیل روایات به آن قائل شدیم.
سوال: آیا بکری که با والدین نیست، ولایت با پدر مشترکا نیز دارد یا خیر؟ به تعبیر دیگر بکری که با ابوین نیست، دختر مستقلاً ولایت دارد یا دختر مشارکتا مع الاب؟
پاسخ: در این بین تعبیر برخی روایات که بین ابوین بود مثل موثقه فضل بن عبد الملک، روایت عبید بن زراره بود، صحیحه بن مسلم بود، مرسله ابی سعید قماط بود و چند روایت دیگر که در این روایت قید آمده بود.
احتمالات در کلمه بین ابویها
در این رساله استصحابیه، معترض این نکته شدند که این تعبیر بین ابویها یعنی چه؟ سه احتمال بیان شده.
احتمال اول: دختری که والدین او در قید حیات هستند و غیر بین ابویها یعنی دختری که پدر و مادر او از دنیا رفتند اکثر فقها این احتمال را برداشت کرده اند چون تفصیل در جهت زندگی با پدر و مادر ندادند بلکه در زنده بودن پدر و مادر تفصیل دادند. و مشهور این تعبیر را به حیات و ممات گره زده‌اند.
مناقشات در احتمال اول
اشکال اول: اگر به حیات و ممات باشد که حیات و ممات مادر که قطعا مدخلیت ندارد، مادر وجودا و عدما دخلی در عقد ندارد، پس چرا حیات و ممات مادر قید شده؟
اشکال دوم: بین ابویها اخص از والدین است، چون در این بین معنای ولایت و حضانت را میرساند، یعنی والدین در قید حیات باشند و در حضانت فرزند را نیز بر عهده داشته باشند، و استظهار از این عبارت یعنی حضانت و عهده داری و رعایت است.
مناقشه سوم: این احتمال با برخی روایات باب سازگار نیست مثل موثقه فضل بن عبد الملک « لاتستأمر الجاریة التی مع ابویها اذا اراد ابوها ان یزوجها[1] » اگر مراد حیات و ممات باشد، قید اذا اراد ابوها بی معنا است، پس اگر قرار باشد مراد از بین ابویها حیات باشد با این نوع عبارات روایات سازگاری معنایی ندارد و تکراری بی معناست از اول امام می‌فرمودند: لاتستأمر الجاریة اذا اراد ابوها ان یزوجها.
احتمال دوم: مراد از جاریه بین ابویها باکره و غیر آن ثیبه است؛ چون معمولا دختری که با پدر و مادر زندگی می‌کند باکره است و دختری که از پدر و مادر جدا زندگی می‌کند ثیبه است و ازدواج کرده و مطلقه است و یا فردی است که شوهرش فوت شده است و دختر در همان زندگی مستقل خودش باقی است، روایت عبید بن زراره این احتمال را تقویت می‌کند، ما آن را بخاطر قاسم بن سلیمان تضعیف کردیم « لا تستأمر الجاریه فی ذلک اذا کانت بین ابویها فاذا کانت ثیبا فهو اولی بنفسها[2] » طرف دوم قضیه را ثیبه قرار داده و طرف اول آن به قرینه مقابله باکره است، روایت دوم روایت ابراهیم بن میمون است که بیان کردیم و مناقشه سندی کردیم « اذا کانت الجاریة بین ابویها فلیس لها مع ابویها امر و اذا کانت قد تزوجت لم یزوجها الا برضاها[3] » که تزوجت کنایه از ثیبه بودن است و بین ابویها ظهور در بکر دارد.
اشکال اول: این دو روایت ضعف سندی دارند و در موثقه فضل بن عبد الملک سپس حضرت فرمودند: اما الثیب فانها تستاذن و ان کانت بین ابویها، پس ثیبه هم بین ابویها می‌تواند باشد صرف عنوان بین ابویها باکره نیست، بر خلاف ادعایی که شد، در لسان روایات ثیبه بین ابویها نیز استعمال شده پس بین ابویها بمعنای باکره فقط نیست و الا اجتماع ضدین میشود.
پس از روایت فضل بن عبد الملک بین ابویها را باکره نمیدانیم، یا در روایت ابی سعید « الابکار التی بین الابوین[4] » وارد شده است، بکر هایی که بین ابوین وارد شده است.
بیان استاد: این تعبیر در روایت ذکر قید توضیحی است، و ابکار را به دو قسم بین بین ابوین و غیر آن تقسیم کرد.
روایت سوم روایت حلبی است: جاریة بکر بین الابوین، پس بین ابویها بمعنای باکره نیست که بیان ما وارد است.
احتمال سوم: بین ابویها یعنی دختری که با پدر و مادر زندگی می‌کند و شئون او همراه با والدین است و غیر بین ابویها یعنی خورد و خوراک او و خرید و فروش او با خودش است که در جامعه امروز هم زیاد هستند که به حسب ظاهر با پدر و مادر هستند ولی تمام امورش بدست خودش است خرید لباس و خوراکی او بدست خودش است.
نکته: فرمایشات معصومین علیهم السلام ناظر به تمام اعصار است و می‌دانستند چنین مواردی پیش می‌آید و علی نهج قضایای حقیقیه است، لذا عنوان بین ابویها در روایات توضیح حضرت ضمیمه شده به روایات است، تبیع و تشتری و غیر ذلک است و قدر متیقن خارجی به اطلاق ضرر نمی‌زند با توجه به اینکه اکثر مالکة امرها ثیبه هستند.
احتمال سوم متعین است، چون احتمال اول و دوم مردود بود و احتمال سوم ثابت میشود، دو عنوان به یکجا برگشت دارد: عنوان مالکة لامرها و اذا لم تکن بین ابویها و این دو عنوان بمعنای زندگی مستقل از شئون والدین است و اگر مستقل نیست، رضایت پدر و جد وی شرط است.
حال شراکت باید باشد یا خیر؟ آیت الله خویی قائل به تشریک می‌شوند.
آیت الله حکیم در مستمسک: جاریه باکره ای که این چنین است و مستقل است، و پدر حق نقض دارد. حال صحت سقم این مطلب هم بررسی خواهیم کرد.
