درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: فقه خانواده / مسأله ازدواج مسلمان / ازدواج باکره بالغه / بررسی حجیت مسائل علی بن جعفر (ع)

کلام ما در معانی باکره بود و آیت الله خویی باکره را غیر مدخوله معنا کرده و آیت الله شبیری و آیت الله حکیم باکره را عدم زوال بکارت دانسته و سید صاحب عروه باکره را غیر ازدواج معنا کردند و این سه معنا وجود دارد.

در اینجا آیت الله خویی برای فرمایش خود دلیل آوردند و عنوان دخل بها در صحیحه علی بن جعفر آمده و به همین مناسبت بحثی در رابطه مسائل علی بن جعفر شروع می‌کنیم.

مرحوم سید که معنای باکره را من لم یتزوج می‌دانند به روایت ابراهیم بن میمون استناد کردند؛

[٢٥٦٣٩] ٣ ـ وعنه، عن ابن فضال، عن صفوان، عن أبي المغرا، عن ابراهيم بن ميمون، عن أبي عبدالله عليه‌السلام قال: إذا كانت الجارية بين أبويها فليس لها مع أبويها امر وإذا كانت قد تزوجت لم يزوجها إلا برضا منها.[1]

تزوجت آمده است و آنچه که بکارت را از بین برده ازدواج است.

مناقشات آیت الله خویی؛

اولا سند این روایت بخاطر ابراهیم بن میمون مشکل دارد و ضعیف است و این روایت مطلق است و توانایی معارضه با صحیحه علی بن جعفر را ندارد، چون این روایت می‌فرماید ملاک ازدواج است و اعم از مدخول و عدم مدخول است ولی روایتی که ملاک را دخول قرار داده است، خاص است.

بیان استاد: هر روایت باب خودش را بیان می‌کند و این روایت اعم از تزوج دائم و موقت است و مدخول نیز یا مزدوج است و یا غیر ازدواج است ولی مزدوج شامل فعل حرام نمی‌شود.

صحیحه علی بن جعفر نیز خواندیم و عنوان لم یدخل بها ذکر شده بود

[٢٥٦٤٤] ٨ ـ علي بن جعفر في كتابه عن أخيه موسى بن جعفر عليه‌السلام، قال: سألته عن الرجل هل يصلح له أن يزوج ابنته بغير اذنها؟ قال: نعم، ليس يكون للولد أمر إلا أن تكون امرأة قد دخل بها قبل ذلك، فتلك لا يجوز نكاحها إلا أن تستأمر.[2]

ملاک استقلال را دخول می‌دانند و اگر دخول شده باشد یکون لها امر به همین مناسبت بحث مسائل علی بن جعفر را مرور می‌کنیم.

مسائل علی بن جعفر

در مورد مسائل علی بن جعفر باید بگوییم

از مصادر وسایل الشیعة و بحار است، و در شخصیت علی بن جعفر نیز از جهت جلالت و عظمت تردیدی نیست، پسر آقا امام صادق علیه السلام و برادر امام کاظم علیه السلام و عموی حضرت رضا علیه السلام و تا زمان جواد الائمه زنده بودند و کسی در مورد امر امامت در ایشان سوال کرد و به امام جواد علیه السلام اشاره کردند که در صغر سن بودند و سائل گفت: عجب بچه ای امام شده و شما با این جلالت امام نشده اید و علی بن جعفر دست بر زیر محاسن خود گرفت و گفت با این محاسن سفید خدا در من این لیاقت را احراز نکرده و جلوی فتنه را گرفتند و بیان داشتند که انتخاب امام بدست خداوند متعال است، مرحوم علی بن جعفر ثقه جلیل القدر، شیخ مفید در ارشاد ایشان را اینطور معرفی می‌کنند که؛[3] راوی حدیث، سدید الطریق، و خود شیخ مفیدی که امام زمان در توقیعی به ایشان اخ السدید می‌گویند و در امر دین محکم بودند و خود ایشان علی بن جعفر را شدید الورع معرفی می‌کنند، کثیر الفضل لزم اخاه موسی، و روی عنه شیئا کثیرا من الاخبار، و تعبیر دیگر ایشان این است که کان من الفضل و الورع ما لایختلف فیه اثنان، شیخ طوسی در فهرست می‌گوید: علی بن جعفر کان اخو موسی بن جعفر جلیل القدر ثقة و از عبارت شیخ طوسی برمی‌آید که ایشان دو کتاب داشته است؛ له کتاب المناسک و کتاب المسائل[4] که صریح در دوئیت است و دو کتاب را مستقل ذکر کرده است.

سند شیخ: اخبرنا به جماعة عن محمد بن علی بن الحسین عن ابیه عن محمد بن یحیی صاحب نوادر، عن العمرکی الخراسانی البوفکی عن علی بن جعفر عن اخیه موسی بن جعفر علیهم السلام

و شیخ در رجال می‌فرماید، له کتاب ثقة من اصحاب ابی الحسن موسی الکاظم[5] و از ظاهر این روایت یک کتاب برداشت می‌شود.

مرحوم ابن شهر آشوب در معالم العلماء می‌فرمایند: من الثقات الذین رووا عن نص علی موسی بن جعفر الکاظم[6] که روایاتی از خود امام کاظم علیه السلام نقل کرده است.

علامه در خلاصة الاقوال فی علم الرجال: ثقة روی الکشی ما یشهد بصحة عقیدته و تأدبه مع ابی جعفر الثانی و حاله اجل من ذلک[7] .

در شخصیت ایشان با توجه به این عبارات جای تردید نیست.

مرحوم مامقانی در تنقیح المقال (از جمله محسنات آن ضبط صحیح اسامی روات است و زندگی نامه خود را نیز بین کتاب آورده است و عنایتی به ایشان شده که مطالعه کنید): الظاهر اتفاق الفقهاء و المحدثین علی ثقته و جلالته و الاعتماد علی اخباره قد سمعت التوثیق و ما فوقه من جمع و علی منوالهم جری الباقون و ممن وثقه الفاضل المجلسی فی الوجیزه.[8]

سوال: چرا نجاشی و ابن داوود توثیق ندارند؟

پاسخ: و سکوت النجاشی و ابن داوود عن التنصیص علی ثقته لیس للتوقف فیه بل کانه للایماء الی غنائه لاشتهاره کسکوتهم عن توثیق الأئمه (که نظیر آوردن ایشان محل اشکال است مگر جهت تنظیر ایشان صرف سکوت رجالیون باشد).

آیا علی بن جعفر که مسائلی پرسیده، یک کتاب داشته اند یا دو کتاب؟

کتاب محل کلام ما با سند معتبر رسیده یا نه؟

نجاشی: له کتاب فی الحلال و الحرام[9] و علی بن جعفر صاحب المسائل و این عبارت ظهور در دوئیت ندارد و یک کتاب است.

کلام شیخ هم مطرح‌ شد که ظهور در دو کتاب داشت.

بیان استاد: کتاب المسائل شیخ همان کتاب حلال و حرام نجاشی است.

ابن شهر آشوب: له کتاب مسائل که گفتم همان حلال و حرام است

مرحوم صدوق در مشیخه فقیه تعبیر دارند که: کل ما کان فی هذا الکتاب (یعنی من لایحضر) عن علی بن جعفر فقد رویته عن ابی رضی الله عنه عن محمد بن یحیی العطار عن العمرکی بن علی البوفکی عن علی بن جعفر عن اخیه موسی بن جعفر علیهما السلام و رویته عن محمد بن حسن بن احمد بن الولید (استاد شیخ صدوق) عن محمد بن حسن الصفار (صاحب بصائر الدرجات) و سعد بن عبد الله جمیعا عن احمد بن محمد بن عیسی و الفضل بن عامر عن موسی بن القاسم البجلی عن علی بن جعفر عن اخیه موسی بن جعفر و کذلک جمیع کتاب علی بن جعفر علیهما السلام. فقد رویته بهذا الاسناد[10] و ظهور در یک کتاب دارد و مسأله مسأله بوده و همه آن یک کتاب بوده است. و آن کتاب مسائل علی بن جعفر است که در دسترس همه بوده است، کتاب دیگری هم بنام مناسک هست یا نه، تغییری در مسأله ما ایجاد نمی‌کند.

طریق بزرگان به این کتاب (که ما پنج طریق ذکر می‌کنیم)

طریق اول: شیخ صدوق در مشیخه

کل ما کان فی هذا الکتاب (یعنی من لایحضر) عن علی بن جعفر فقد رویته عن ابی رضی الله عنه عن محمد بن یحیی العطار عن العمرکی بن علی البوفکی عن علی بن جعفر عن اخیه موسی بن جعفر علیهما السلام

طریق دوم شیخ صدوق

و رویته عن محمد بن حسن بن احمد بن الولید (استاد شیخ صدوق) عن محمد بن حسن الصفار (صاحب بصائر الدرجات) و سعد بن عبد الله جمیعا عن احمد بن محمد بن عیسی و الفضل بن عامر عن موسی بن القاسم البجلی عن علی بن جعفر عن اخیه موسی بن جعفر

خود این چند طریق است.

مجلسی رحمة الله علیه در شرح مشیخه فرموده: فطریق المصنف الی کتابه اثنان یرتقیان الی خمسه، ثلاثة منها صحاح و اثنان منها قویان[11]

طریق نجاشی؛ علی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین ابوالحسن سکن العریض من نواحی المدینة فنسب ولده الیها (أی عریضی) له کتاب فی الحلال و الحرام یروی تارة غیر مبوب و تارة مبوبا؛ و از این هم ممکن است استفاده شود مناسک و مسائل علی بن جعفر یکی است و گاهی باب بندی بوده و گاهی نبوده است.

اخبرنا القاضی ابو عبد الله قال حدثنا احمد بن محمد بن سعید قال حدثنا جعفر بن عبد الله المحمدی قال حدثنا علی بن اسباط بن سالم قال حدثنا علی بن جعفر بن محمد قال سألت ابی الحسن موسی علیه السلام و ذکر المبوب و اخبرنا ابو عبد الله بن شاذان قال حدثنا احمد بن محمد بن یحیی قال حدثنا عبد الله بن جعفر قال حدثنا عبد الله بن حسن بن علی بن جعفر بن محمد حدثنا علی بن جعفر و ذکر غیر المبوب. و ظاهراً طریقی و به مبوب و طریقی نیز به غیر مبوب داشته است.

طریق شیخ و عبد الله بن جعفر حمیری و مجلسی دوم در بحار را خواهیم گفت و بررسی خواهیم کرد.