درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه
1401/11/11
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: فقه خانواده / مسأله ازدواج مسلمان / ازدواج باکره بالغه / بررسی روایات پیرامون حکم وطی از دُبر (بررسی روایات تفسیر عیاشی)
کلام در روایات مجوزه وطی دبر بود، در این زمینه چند روایت اشاره شد، سه روایت اخیر از کتاب تفسیر عیاشی بود و مقداری درباره این کتاب و حجیت روایات آن وارد بحث می‌شویم.
من آدرسی دادم به رساله شیخ عادل هاشم که اشاره شد و این مقدار که بیان خواهد شد برای بحث ما کافی است. از جمله مواردی که متعرض بحث ما شدند کتاب قبسات آیت الله زاده سیستانی است که عمدتاً نظرات پدرشان را مطرح می‌کنند (چون برخی موارد تصریح می‌کند)
عیاشی
جزء قدیمی‌ترین تفاسیر است و نجاشی درباره او می‌گوید:[1] محمد بن مسعود ثقه صدوق عین من عیون هذه الطائفه و کان یروی عن الضعفاء کثیرا و کان فی اول عمره عامی المذهب و سمع حدیث العامه فاکثر منه ثم تبصر و عاد الینا و کان حدیث السن سمع اصحاب علی بن حسن بن فضال و عبد الله بن خالد طیالسی جماعة من شیوخ الکوفیین و البغدادیین و القمیین (بخاطر عامی بودن و یا وجاده کتب و یا قطع حاصل می‌شده برای او حال آنکه یکی الی دو واسطه به معصومین علیهم السلام بیشتر نداشته فلذا قطع برای ایشان راحت‌تر حاصل می‌شده، اینکه هم بغدادیون و کوفیون و قمیون را درک کرده امتیاز بزرگی است، قمی‌ها در روایات فضائل دسته پایین عمل کردند، بغدادی‌ها و کوفی‌ها بلند پروازتر هستند.) و این بزرگوار اولاً اهل سنت بوده و بعد شیعه شده و این تعبیر نجاشی درباره وی است.
کان یروی: یعنی اوائل کارش از روات ضعیف نقل می‌کرده.
سپس نجاشی می‌گوید: قال ابو عبد الله الحسین بن عبد الله سمعت القاضی ابی الحسن علی بن محمد قال لنا ابو جعفر الزاهد انفق ابو النضر (کنیه عیاشی) علی العلم و الحدیث ترکة ابیه: آنچه که ماترک پدر بوده بر علم و حدیث انفاق کرده که ۳۰۰۰۰۰ دینار طلا بوده است. و کانت داره کالمسجد، و رفت و آمد زیاد بوده است، یکی از اشکالاتی که آب الزوجه ما می‌گیرند این است که: سابقاً چقدر خوب بوده علماء درب خانه‌هایشان باز بوده و مردم رفت و آمد داشتند و الان باید مقدماتش فراهم شود.
و کانت داره کالمسجد بین ناسخ و مقابل او قارئ او معلق (کار های مختلف انجام می‌شده) مملوئة من الناس و صنف ابو النضر کتباً منها کتاب التفسیر، کتاب الصلاة اخبرنی ابو عبد الله ابن شاذان قال اخبرنا حیدر بن محمد السمرقندی قال حدثنا محمد بن مسعود؛ پس بین مرحوم نجاشی و عیاشی دو واسطه است و اولین واسطه مرحوم فضل بن شاذانی است که امام جواد و هادی و عسکری علیهم السلام را درک کرده است.
ابن ندیم در فهرست: من فقهاء الشیعة الامامیه اوحد دهره و زمانه فی غزارة العلم و لکتبه بنواحی خراسان شأن من الشأن، ایشان سمرقندی بوده و دومین شهر ازبکستان است.[2]
بحثی صاحب قبسات مطرح می‌کنند که بسیاری این کلام را گفته‌اند: این نسخه تفسیر نسخه مؤلف نیست و این نسخه حداکثر مختصر آن است و ناسخ اول اسانید را حذف کرده و راوی مباشر را فقط نقل کرده است و در صفحه دوم گفته است ندیدم کسی سماعا یا اجازه‌ای از مؤلف این کتاب را داشته باشد پس آن نسخه ناسخ سماع و اجازه‌ای نبوده است فلذا اسانید را حذف کرده است و سند بی فایده بوده چون از ناسخ تا عیاشی ناقلی نداشته است و سند به کتاب ندارم و آنها را حذف می‌کنم. سپس ناسخ می‌گوید: لیکون اسهل علی الکاتب و الناظر فیه ان وجدت بعد ذلک من عنده سماع او اجازة من المصنف اتبعت الاسانید و کتبتها علی ما ذکره المصنف، مشخص می‌شود ناسخ اسناد متصل عیاشی را داشته و حذف کرده.
برخی موارد سند آورده شده است؛ روایتی از معاویه بن عمار در بحث حد استطاعت معتبر در وجوب حج، تعبیر این است که؛ عن ابراهیم بن علی، عن عبد العظیم بن عبد الله بن علی بن الحسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام پس عیاشی در طبقه ۹ بوده است. سپس قبسات می‌گوید؛ ابراهیم بن علی کیست؟ در رجال طوسی در ضمن کسانی آورده است که از معصومین علیهم السلام روایتی نقل نکردند ولی با واسطه نقل کردند، ابراهیم بن علی الکوفی راو مصنف زاهد عالم قطب بسمرقند و همین آقاست و سمرقندی هم بوده است. و کان نصر بن احمد صاحب خراسان یکرمه و من بعده من الملوک و ابراهیم بن علی مورد احترام بوده است، و این روایت حسنه است چون ممدوح کذایی است. پس علی بن ابراهیم در روایت همین شخص است.
اشکالی که در قبسات می‌شود: ناسخ کیست؟ و ما نمی‌دانیم این نسخه‌ها را چه کسی نوشته است.
پاسخ: معظم آنچه از کتب سابقین باقی مانده و به علامه مجلسی و صاحب وسائل و متأخرین رسیده است به طریق سماع یا قرائت یا مناوله تا مؤلف نبوده و اکثراً وجاده بوده (اعتماد به نسخ موجود بعنوان نسخه مادر) فلذا کتاب از نادر الوجود بودن خارج می‌شد و ممکن است وجاده ای بوده که اطمینان حاصل شود و گاهی نسخه مادر مصدر به صاحب آن بوده به مؤلف و یا در طریق شخصی بوده که مانع اعتماد از آن نسخه نمی‌شده.
در مقدمه می‌گوید اخبرنا الشیخ الفقیه الصالح رشید الدین ابو البرکات العبداد بن جعفر، و این قائل اخبرنا مشخص نیست. شیخ ابو البرکات هم مشخص نیست چه کسی است. ولی با وجود این اصحاب بر آن اعتماد کردند چون قرائن فراوان بوده که از جمله آنها مطابقت نصوص منقوله با نسخه موجود است. و هذا المعنا یمکن ادعائه بالنسبة الی ما وصل الینا من تفسیر العیاشی، امکان ادعا وجود دارد اما ادعا بلا دلیل است و باید آنچه در کتب قدما از تفسیر عیاشی وجود دارد را یافت کنیم و اگر دیدیم مطابقت دارد آن مقدار حجیت دارد اما اگر همه آن در کتب نباشد در مقدار باقی مانده آن محل خدشه است.
آیت الله داوری در اصول علم الرجال صفحه ۲۴۴ به بعد در بحث مناوله و وجاده، هشت اصطلاح می‌آورند: سماع و وجاده و قرائت و اجازه و مناوله و وصیت و غیره و بحثی مفصلی درباره اقسام آنها دارند و حجیت آنها را بحث می‌کنند. و ایشان وجاده را می‌گویند: اینکه بیابد کتابی و حدیثی را معلوم النسبة الی صاحبه و یا روایتی را بیابد من دون سماع او اجازة کما هو الحال فی العصور المتأخرة که این‌جا سه قول است؛ لزوم الاجازة للروایة و العمل بها، عدم الحاجة الی الاجازة الا من باب تیمن و تبرک و احتیاط که قول محدث نوری است.
روایات باب ۷۳ در باب جواز وطی دبر بیان شد، صحیحه و موثقه و مرسلات بیان شد در باب ۷۲ هم بعضی از روایات وجود دارد که خواهد آمد.
