درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: فقه خانواده / نفقه / موارد نفقه واجب / بررسی شروط وجوب نفقه / سبب وجوب نفقه؛ عقد یا ازدواج(تمکین)؟/ بررسی روایات

یکی دیگر از مطالبی که درباره نفقه همسر باید به آن بپردازیم این است که آیا نفقه از لحظه عقد وجوب پبدا مبکند یا خیر؟ به تعبیری انتعقاد عقد سبب نفقه است یا تمکین بالفعل.

آیه اول در مسأله

﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَیبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِی تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَکمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَیهِنَّ سَبِیلًا إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیا کبِیرًا﴾[1]

و به قول آیت الله شبیری در مورد موضوع محل بحث استفاده‌ای نمی‌شود. لذا پرداختن به آیه برای پاسخ به سؤال صحیح نیست.

آیه دوم

﴿لِینْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ ۖ وَمَنْ قُدِرَ عَلَیهِ رِزْقُهُ فَلْینْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ ۚ لَا یکلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا ۚ سَیجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یسْرًا﴾[2]

اگر نفقه و لو کم باشد باید پرداخت شود، اما عرض ما این است در این آیه در مقام اصل تشریع وجوب نفقه است یا فارغ از اصل وجوب در صدد مقدار و ضیق نفقه است؟ ظاهر قضیه بیان اصل وجوب در این آیه مفروغ عنه است و محل بحث آیه مقدمه برای قسمت دوم آیه است که نفقه اگرچه کم باشد باید داده شود. و برای سؤال ما دلالتی ندارد و محل تأمل است.

روایات بحث

۲۷۷۱۸ ۵ ـ وعن أبی علی الاشعری، عن محمد بن عبد الجبار، عن صفوان، عن إسحاق بن عمار، قال: قلت لابی عبدالله علیه‌السلام : ما حقّ المرأة علی زوجها الذی إذا فعله کان محسنا؟ قال: یشبعها ویکسوها وإن جهلت غفر لها، الحدیث.[3]

در تقریرات آیت الله شبیری که گفته‌اند صحیحه است و به نظر ما هم صحیحه است.

[۲۵۳۳۰] ۱ ـ محمد بن یعقوب، عن أبی علی الاشعری، عن محمد بن عبد الجبار، عن صفوان، عن إسحاق بن عمار قال: قلت لابی عبدالله علیه‌السلام : ما حق المرأة علی زوجها الذی إذا فعله کان محسنا؟ قال: یشبعها ویکسوها وان جهلت غفر لها ، وقال أبو عبدالله علیه‌السلام : کانت امرأة عند أبی علیه‌السلام تؤذیه فیغفر لها.[4]

آیت الله شبیری: اصل سؤال درباره کمال و محسن بودن مرد است و دلالت روایت نهایت بر استحباب است و جواب سؤال ما از آن استفاده نمی‌شود.

واژه محسنا ممکن است استحباب را استفاده کنیم ولی احسان اعم از وجوب و استحباب است.

بیان استاد: همین اعم بودن هم دال بر تعیین وجوب نیست.

روایت تفسیر قمی ذیل آیه سوره مبارکه نساء

و قوله الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّساءِ- بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ یعنی فرض الله علی الرجال أن ینفقوا علی النساء- ثم مدح الله النساء فقال: فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ- حافِظاتٌ لِلْغَیبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ یعنی تحفظ نفس‌ها إذا غاب زوج‌ها عنها

قوامیت از لحظه عقد می‌آید. و رجال از لحظه عقد بر آن‌ها حمل می‌شود.

آیت الله شبیری

مناقشه اول: علی بن ابراهیم این متن را به روایت نسبت نداده و بیان خودشان است.

بیان استاد: اگر بیان علی بن ابراهیم هم نبود باز هم طبق همین بیانی که مطرح شد دال بر مطلوب است.

مناقشه دوم: مراد از ان ینفقوا مشخص نیست ناظر به نفقه باشد و شاید ناظر به پرداخت مهریه باشد.

بیان استاد: اگر مهریه بود به لفظ مهر می‌آمد نه اینکه با لفظ دیگری بیان شود. اما ظهوری در زمان اثبات نفقه هم ممکن است نداشته باشد و آیه در مقام بیان قوامیت است و ناظر به زمان آن نیست. اگر از خارج اثبات کردیم قوامیت از لحظه عقد ثابت می‌شود آیه شریفه ضمیمه دار می‌شود و خوب است.

رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص خَطَبَ فِی حِجَّةِ الْوَدَاعِ فَذَکرَ النِّسَاءَ فَقَالَ وَ لَهُنَّ عَلَیکمْ رِزْقُهُنَّ وَ کسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ.[5]

معروف: آنچه عرف مصداق آن را تعیین می‌کند. و برخی طبق آیه عاشروهن بالمعروف استفاده کردند که پس از اینکه زن ها را به خانه خود بردید نفقه بر آن‌ها واجب می‌شود. و این حدیث هم ناظر به بعد از تمکین و امکان زفاف است.

آیت الله شبیری: از این روایت هم استفاده نمی‌شود که نفقه از جین زفاف واجب است و روایت بر این معنا دلالت ندارد به خصوص ضمیمه آن در تحف العقول.