درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: فقه خانواده / نفقه / موارد نفقه واجب / بررسی شروط وجوب نفقه / تمتع قبل از دریافت مهریه / ادله جواز / وثاقت محمد بن سنان / دیدگاه شیخ طوسی و نجاشی

سخن ما به مناسبت روایتی در بحث اینکه زن حق دارد قبل از مطالبه مهریه مانع از دخول شود و قبل از تینکه مهریه به او داده شود و روایاتی بیان می‌کردیم، یکی از روایات در سند آن محمد بن سنان بود، و وارد بحث وی شدیم و عرض شد نظر بزرگان متفاوت است و وارد بررسی کلام اعلامی شدیم که محمد بن سنان را تضعیف می‌کنند، علم هفتم ابن غضائری بود و عرض شد نسبت تضعیفات ابن غضائری با تضعیفات دیگران عموم و خصوص من وجه است.

علم هشتم: شیخ طوسی

ایشان محمد بن سنان را از اصحاب امام رضا نامیده و فرموده که ضعیف و این کلمه را آورده در تهذیب جلد 7 صفحه 361 و[1] در استبصار جلد 3 صفحه 224:[2] محمد بن سنان مطعون علیه ضعیف جدا و ما یستبد بروایته و لا یشرکه فیه غیره لایعمل علیه و تصریح به اینکه متفردات محمد بن سنان قبول نمی‌شود.

در فهرست به صیغه مجهول آورده است: قد طعنت علیه و ضعف، وقتی در رجال می‌گوید ضعیف و مطعون علیه در تهذیب و استبصار پس در فهرست که مجهول بیان شده پس دال بر دیدگاه ایشان نیست و خود ایشان قائل به ضعف است برخی گفتند ایشان در جای دیگر (کتاب الغیبه) محمد بن سنان را از وکلای محمودین نامیده یعنی اگر کسی ضعیف جدا و مطعون باشد نمی‌تواند وکیل محمود امام علیه السلام قرار بگیرد و علی ذلک و لایمکن الاستناد فی تضعیف بن سنان الی ما ذکره چون کلمات شیخ با یکدیگر در تعارض است پس اذا تعارضا تساقطا و یکی از قائلین به ضعف شیخ طوسی نخواهد بود، بلکه ممکن است گفته شود تعبیری که در کتاب الغیبة آمده مقدم بر سایر تعبیرات ایشان باشد چون کتاب الغیبة از نظر سال تألیف متأخر از کتب دیگر است و گفتند در سال 447 تألیف کرده است و 34 سال بعد از رحلت شیخ مفید در حالی که در تهذیب و استبصار و فهرست و رجال ایشان آنها را قبل از این تاریخ تألیف کرده پس کتاب الغیبه متأخر است و از وکلا محمودین نامیده پس نمی‌شود تضعیف محمد بن سنان را به شیخ طوسی نسبت داد.

صاحب قبسات: در کتاب الغیبه شیخ برخی از مختصین به هر امام را نام برده من الممدوحین و المذمومین فقال ان المحمودین حمران بن اعین و منهم المفضل بن عمر و منهم معلی بن خنیس و منهم نصر بن قاموس و منهم عبدالله بن جندب و منهم علی ما رواه ابوطالب القمی قال دخلت علی ابوجعفر الثانی و سمعته یقول جزی الله صفوان ابن یحیی و محمد بن سنان عنی خیرا فقو وفوا لی و اما محمد بن سنان فانه روی عن علی بن حسین بن داوود قمی قال سمعته اباجعفر الثانی یذکر محمد بن سنان بخیر، این عین عبارت شیخ در الغیبه بود، سپس صاحب قبسات میگویند: ایشان محمد بن سنان را از محمودین شمرد اما معلقا علی ورود الروایة بذلک و لم بجزم به تعلیق بر روایت کرد علی ما رواه فلان الی آخر، که بیان شد، نظر شخصی خود شیخ طوسی نیست در حالی که در مورد سایر وکلا نظر شخصی خود را بیان کرده پس ایشان قانع نسبت به وثاقت محمد بن سنان و ممدوحیت او نشده.

تعبیر شیخ این بود و منهم علی ما رواه ابوطالب قمی و لفظ علی موجود در تعبیر علامه مجلسی و سید بحر و محدث نوری آوردند و در خود کتاب الغیبة علی نیامده است (در چاپ نجف و ایران) پس نظر شیخ وثاقت محمد بن سنان نشده است.

پس ما نمی‌توانیم بگوییم تعبیر کتاب الغیبه شیخ قائل به حجیت محمد بن سنان است.

بنده عرض می‌کنم فقط محمد بن سنان را که نگفته و یکی از افراد محمد بن سنان است و دیگری صفوان بن یحیی است و می‌توان گفت شیخ قائل به وثاقت صفوان نیست؟ خیر اتفاقاً بالاتر بیان می‌کند و بیان می‌کند در مورد محمد بن سنان مدح از جانب امام معصوم داریم همچنان که در مورد صفوان هم مدح شده است.

و این توثیق است و در مقابل آن تضعیفات است و چون متأخر است ما اگر نتوانیم اعتماد به محمد بن سنان را از دیدگاه شیخ لااقل تضعیف وی نیز ثابت نیست.

فان قلت: اگر شیخ جزم به حمد محمد بن سنان داشت چرا اسم ایشان را ذکر کرده؟

قلت: چون برخی از کتب در مورد غیبت اسم محمد بن سنان آمده و ایشان خواسته نام ایشان را ساقط نکرده باشد که به نظر ما این قلت نظر جالبی نیست.

نفر نهم و علم نهم: مرحوم نجاشی

ایشان در رجال در ترجمه محمد بن سنان: رجل ضعیف جدا لایعول علیه و لایلتفت الی ما تفرد به (متفردات محمد بن سنان مورد توجه نیست)

ایشان می‌فرمایند: این کلام نجاشی است نه ابن عقده که بحث کردیم و در ترجمه میاح مدائنی داریم ضعیف جدا له کتاب یعرف برسالة میاح و طریقها اضعف منها و هو محمد بن سنان و در جای دیگر مرحوم نجاشی محمد بن سنان را اضعف از میاح می‌داند و طریق به میاح وقتی اضعف باشد خیلی ضعیف است.

قبسات: برخی گفتند که نه مشخص نیست نجاشی جزم به ضعف محمد بن سنان باشد چون ایشان در مورد محمد بن سنان سخن صفوان را نقل کرده که: لقد همان یطیر غیر مرة فقصصناه حتی ثبت معنا، تصمیم پرواز داشت و ما برای او حرف زدیم و قصه گفتیم و این پرواز نکرد و از حد اعتدال خارج نشد، مرحوم نجاشی این تعبیر را از صفوان در مورد محمد بن سنان نقل کرده و قال نجاشی و هذا یدل علی اضطراب کان ثم زال (کان تامه) پس نجاشی قائل به ضعفش نیست.

صاحب قبسات: حداکثر چیزی که از تعبیر نجاشی که کلام صفوان را نقل کرد استفاده می‌شود این است که غلو محمد بن سنان را نجاشی قبول نکرده است اما ضعف به خاطر غیر جهت غلو را نجاشی معتقد است.

بنده عرض می‌کنم علت ضعف محمد بن سنان چیست؟ غلو استفاده شده و اگر غلو او باشد، و صفوان این غلو را نقد کرده پس نقد قول به ضعف هم می‌باشد بله اگر او را کذاب و وضاع حدیث معرفی می‌کردند اشکال وارد بود ولی تعابیر وارد شده صراحت در ضعف غیر جهت غلو نیست.

ادله‌ای که قائل به ضعف محمد بن سنان شدند گذشت.

اما ادله دال بر وثاقت محمد بن سنان.

1. صفوان بن یحیی و محمد بن ابی عمیر از او روایت نقل کردند و مشایخ این دو حتماً ثقه هستند و در سند این دو محمد بن سنان است و از این راه محمد بن سنان ثقه می‌شود چون محمد بن ابی عمیر و صفوان بن یحیی جزء مشایخ ثلاث هستند و کجا داریم این دو نفر شیخشان محمد بن سنان است؟

الف. شیخ حر در وسائل از شیخ صدوق در علل الشرایع نقل می‌کند و سند می‌آورد: یعقوب بن یزید عن محمد بن ابی عمیر عن محمد بن سنان.

ب. تهذیب جلد 7 صفحه 129 حسن بن محمد بن سماعه عن صفوان عن محمد بن سنان عن حذیفة بن منصور

ج.برقی عن ابیه عن حماد بن عیسی عن یعقوب بن شعیب عن ابی بصیر قال سالت اباعبدالله ثم قال عن ابیه ن صفوان بن یحیی و عبد الله المغیره عن محمد بن سنان.

هیچکدام از این اسناد ثابت نیست در نظر صاحب قبسات که ایشان شیخ صفوان و محمد بن ابی عمیر باشد.