درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: حجاب بانوان / بررسی محدوده حجاب بانوان / موارد استثناء حرمت نظر و یا لمس / حکم طفل غیر ممیز (صبی و صبیه)

یکی دیگر از موارد استثنا طفل غیر ممیز اعم از صبی و صبیه است. به دوران کودکی صباوت می‌گویند و صبی در لغت عرب همان کودک در لغت فارسی است.

صبی بر 2 قسم تقسیم می‌شود صبی ممیز و صبی غیر ممیز. صبی غیر ممیز به صبی گفته می‌شود که خوب و بد اشیاء را درست تشخیص نمی‌دهد، اما صبی ممیز به صبی گفته می‌شود که خوب و بد اشیاء را درست تشخیص می‌دهد یعنی هنوز به سن بلوغ نرسیده و مراهق نشده است.

مراهق طفلی است که نزدیک بلوغ است، اما صبی ممیز طفلی است که هنوز بالغ نشده و نزدیک بلوغ هم نیست اما خوب و بد اشیاء را کاملاً تشخیص می‌دهد یعنی در مورد امور زندگی، نحوه صحبت کردن، این رفتار خوب یا بد است، این نوع از پوشش مناسب است یا نیست و این نوع نگاه مناسب است یا نیست، که حتی بعضی از بزرگان مثل آیت‌الله سیستانی تعبیر می‌کنند که در معرض نظر شهوانی است، معنای شهوت را می‌فهمد و ممکن است حتی نگاهش هم نگاه شهوانی شود.

سؤال: ممیز چه سنی است؟ سن در ممیز مدخلیت ندارد و به تناسب اشخاص، به تناسب زمان‌ها و مکان‌ها مختلف است. ممکن است بچه‌ای در روستا زندگی می‌کند و از تلویزیون، ماهواره و فضای مجازی مطلع و مرتبط نباشد و شاید تمییز در مسائل محرم و نامحرم و شهوانی آنها دیرتر باشد، اما ممکن است بچه‌ای در محیطی زندگی می‌کند که هم صحبت در مورد این مسائل، دیدن این مسائل و ارتباط با دیگرانی که آنها این مسائل را در مقام صحبت و یا عمل دامن می‌زنند، تمییزش بیشتر و زودتر باشد.

تمییز فقط در مسائل شهوانی نیست بلکه قوه تشخیص خوب و بد و رشد و تربیت افراد مختلف است. لذا تمییز شیئی را که بگوییم در این محدوده سنی است، نمی‌شود ضابطه داد. چون مثلاً خصوصیاتی که در ذهن بچه‌های زمان حال است، در ذهن بچه‌های زمان قدیم نبوده، البته تربیت خانوادگی هم در این زمینه مؤثر است، مخصوصاً در مسائل شهوانی. نفس را اگر مشغول نکنی، او تو را به خود مشغول می‌کند. پس قوه تمییز و تشخیص خوب و بد به نسبت افراد و به نسبت تربیت‌ها، خانواده‌ها، زمان‌ها، مکان‌ها و خصوصیات هر شخصی متفاوت است.

در صورتی که صبی و صبیه غیر ممیز هستند و خوب و بد را تشخیص نمی‌دهند، صاحب عروه می‌فرمایند هم زن می‌تواند به صبی غیر ممیز نگاه کند و لمسش کند و هم مرد می‌تواند به صبیه غیر ممیز نگاه کند و لمسش کند و اشکال ندارد. البته واضح است که نگاه و لمس باید عادی باشد.

ایشان می‌فرمایند هم نگاه بالغ و بالغه به صبی و صبیه غیر ممیز جایز است، هم لمس آنها و هم پوشاندن خودشان از بالغ و بالغه واجب نیست یعنی مخصوصاً پوشاندن زن از صبی غیر ممیز واجب نیست. حتی اگر از مرحله تمییز هم بالاتر رفته باشد و ممیز شده ولی بالغ نشده باشد، باز هم نگاه به او اشکال ندارد. البته تمام اینها به حدی نرسیده باشد که فوران شهوت در آنها رسیده باشد و هنوز کاملاً نزدیک به سن بلوغ نباشد.

آیت‌الله حکیم می‌فرمایند فی الجمله غیر ممیز صبی و صبیه از قطعیات است یعنی تردیدی در آن نیست اما تمام خصوصیاتش خیر. دلیل اول از آیه قرآن است که می‌فرمایند قدر متیقن از طفلی که هنوز اطلاع بر عورات نساء پیدا نکرده، طفل غیر ممیز است.

دلیل دوم سیره است و ایشان می‌فرمایند سیره متشرعه از ابتدا قائم به این جهت بوده است (سیره متصله). دلیل سوم در موارد متفرقه در روایات آمده که شرع بین طفل غیر ممیز با بالغ فرق گذاشته، مثلاً در روایات آمده که رجل می‌تواند طفل صغیره را تغسیل کند و یا مرأه می‌تواند طفل صغیر را تغسیل کند.

آیت‌الله حکیم می‌فرمایند 3 حکم در این قضیه هست و هر 3 حکم با هم است. اول نگاه، دوم لمس و سوم عدم وجود تستر. چون انسان بالغ در قبال نامحرم و غیر 2 وظیفه دارد:

    1. بحث نگاه و عدم جواز نگاه،

    2. بحث پوشش و تستر.

ایشان می‌فرمایند در این 3 مورد فی الجمله نسبت به طفل غیر ممیز تفاوت‌هایی است و مفروغ عنه و قطعی است. فی الجمله یعنی اصل طفل غیر ممیزی که از سن بلوغ دور است. این موارد خاص نشان می‌دهد که خصوصیتی نداشتند بلکه محل ابتلا بوده و شارع نسبت به طفل غیر ممیز اینگونه برخورد کرده است.

آیت‌الله خویی 2 دلیل دیگر به این 3 دلیل اضافه می‌کند و می‌فرمایند اقتضای منع و اقتضای وجوب تستر نبوده، یعنی اقتضایی برای منع از نظر، منع از لمس و وجوب تستر نبوده است، چون ادله منع شامل این موارد نمی‌شود بلکه به حکم حیوان است، یعنی بچه‌ای که قوه تشخیص خوب و بد را ندارد، انگار که عقلش به مرحله تشخیص نرسیده، ولو قوه عقل دارد و این قوه به فعلیت خواهد رسید، اما حیوان از اساس قوه عقل ندارد، لذا ایشان می‌فرمایند از نظر حکمی مثل حیوان هستند.

سیره قطعیه هم همین است و ایشان دلیل پنجم را اضافه می‌کند که اولویت قطعیه است و می‌فرمایند اگر در طفل ممیز قائل به جواز شدیم، ادله‌ای که در طفل ممیز خواهد آمد، به طریق اولی دال بر جواز است و به اولویت قطعیه در غیر ممیز هم خواهد بود. البته این دلیل دائرمدار این است که بتوانیم ادله در مورد طفل غیر ممیز را ثابت کنیم.

بحث دوم طفل ممیز است. در مورد طفل ممیز صاحب عروه می‌فرمایند اگر گاهی طفل ممیز نگاه کند، در او شهوت برانگیخته می‌شود و اگر گاهی انسان به او نگاه کند، زمینه فوران شهوت است. مثلاً دختری که به حد بلوغ رسیده، اگر نامحرمی به او نگاه کند، ممکن است زمینه برانگیخته شدن نامحرم شود و یا وقتی خودش به دیگری نگاه کند، زمینه شهوت در او هست.

تقسیم‌بندی آیت‌الله خویی تارتاً در حکم نگاه به عورت او، اخری نگاه او به عورت غیر و ثالثاً نگاه غیر به عورت او و یا نگاه او به غیر عورت غیر است. ایشان در کتاب مبانی شرح عروه در موسوعه جلد 32 صفحه 67 و 68 به بعد وارد این بحث شده است.

مقام اول نگاه او به عورت غیر و یا نگاه غیر به عورت او در زمان قبل از بلوغ است. ایشان می‌فرمایند یقیناً نگاه به عورتش جایز نیست و حفظ فرج او هم واجب است چون ادله منع نسبت به عورت اطلاق دارد و فقط اختصاص به بالغ داده نشده، بلکه ادله منع نسبت به غیر بالغ پوشاندن عورت را هم شامل می‌شود.

در کتاب الطهاره ابواب آداب حمام باب 9 حدیث 4 می‌فرمایند نگاه عورت مؤمن بر مؤمن حرام است. لازمه این تعبیر این است که نمی‌شود به عورت مؤمن نگاه کرد و این، به بلوغ مقید نشده، چون آیت‌الله خویی می‌فرمایند طفل ممیز و غیر بالغ وقتی وجود خدای متعال را ادراک کند و به او ایمان آورده باشد، عنوان مؤمن بر او صادق است و قید بلوغ در اینجا نیامده، پس ادله منع شامل می‌شود.

اما آیا نگاه صبی ممیز و صبیه ممیزه اما غیر بالغ به عورت غیر، جایز است یا خیر؟

آیت‌الله خویی در اینجا تفصیل می‌دهد و می‌فرمایند نگاه غیر به عورت صبی ممیز و صبیه ممیزه جایز نیست، اما نگاه این دو به عورت غیر، جایز است. چون بحث جواز و حرمت نظر صبی ممیز و صبیه ممیزه به عورت غیر، مختص مکلفین است. لذا ایشان می‌فرمایند نگاه دیگران به عورت این دو جایز نیست چون مؤمن هستند، ولی نگاه آنها به عورت غیر اشکال ندارد چون تکلیف ندارند و پوشاندن خودشان از غیر برایشان واجب نیست و تکلیف به وجوب تستر ندارند.

پس 3 حکم در اینجا مطرح می‌شود:

    1. جواز نظر غیر به عورت صبی ممیز و صبیه ممیزه جایز نیست،

    2. جواز نظر این دو به عورت غیر، جایز است،

    3. تستر عورت این دو از غیر واجب نیست.

چون تمام این احکام یعنی حکم تستر (وجوب) و حکم نگاه (حرمت) دائرمدار تکلیف است و این دو هنوز به سن تکلیف نرسیده‌اند. سؤال: نسبت به جواز نگاه این دو به عورت غیر چگونه است؟ مرحوم نراقی قائل به عدم جواز است و می‌فرمایند نمی‌شود عورت غیر را نگاه کنند، چون رفع قلم تکلیف است یعنی تکلیف و وظیفه ندارد. ولی درست است که از یک طرف رفع قلم داریم، اما به آیه 58 از سوره نور تخصیص خورده است.

مرحوم نراقی می‌فرمایند در این آیه خطاب به مکلفین است اول به ملکت ایمانکم و دوم بچه‌هایی که به احتلام نرسیده‌اند، یعنی خطاب به والدین بچه‌هاست که بالغ و مکلف هستند. اما اینکه گفته‌اند لیستأذنکم یعنی باید اذن بگیرند و اذن گرفتن محل کلام است نه اینکه از ورود منعشان کنید، بلکه ابتدا خطاب به والدین مکلف است اما بچه باید اذن بگیرد، پس وجوب اذن گرفتن متوجه بچه‌هایی است که به احتلام نرسیده‌اند، ولو غیر ممیز غیر بالغ باشند. پس مشخص می‌شود که در این مورد خاص بچه‌ها هم مکلف به اذن هستند یعنی حق نگاه کردن به عورت را ندارند، پس این می‌شود استثنا و تخصیص حدیث رفع قلم عن الصبیان.