درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: حجاب بانوان / بررسی ادله جواز الزام حکومت اسلامی بر حجاب / بررسی دلیل دوازدهم (ادله امر به معروف و نهی از منکر)

کلام در ادله قائلان به جواز الزام حجاب بود که آیا حکومت اسلامی می تواند الزام به حجاب کند یا خیر؟ البته ما فعلا از باب بررسی ادله موجود داریم این بحث را بیان می‌کنیم و الاّ مسئله ولایت مطلقه محفوظ است.

دیروز رسیدیم به ادله امر به معروف و نهی از منکر که باید ببینیم آیا هر حرامی در لسان آیات و روایات منکر تلقی می‌شود یا خیر؟ اگر گفتیم هر حرامی منکر است، باید اثبات کنیم که بی حجابی هم از منکرات است.

بحث مقدماتی دوم این است که آیا هر منکری وقتی می‌خواهد مورد نهی واقع شود، باید به مرحله الزام و اجبار هم برسد یا خیر؟ ابتدا بحث امر به معروف و نهی از منکر را بیان می‌کنیم و بعد هم مروری بر روایات خواهیم داشت.

اول از همه می دانیم که امر به معروف و نهی از منکر واجب است.

مرحوم ملامحسن فیض کاشانی در کتاب مفاتیح الشرایع تعبیر جالبی دارد که می‌فرمایند: امر به معروف و نهی از منکر از ضروریات دین هستند.

آیات

اولین آیه: ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ [1]

ادعای ما این بود که یدعون الی الخیر یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر چنین می‌باشد که نهی از منکر و امر به معروف، عطف تفسیری به دعوت به خیر شده‌اند.

آیه دوم: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ ۗ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ ۚ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ [2]

آیات بعدی از سوره توبه

﴿الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ ۚ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَيَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ ۚ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ ۗ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ [3]

﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمناط بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ ۚ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ أُولَٰئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ [4]

﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ ۗ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾ [5]

﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ ۗ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ﴾ [6]

روایات

14- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ ص كَيْفَ بِكُمْ إِذَا فَسَدَتْ نِسَاؤُكُمْ وَ فَسَقَ شَبَابُكُمْ وَ لَمْ تَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ فَقِيلَ لَهُ وَ يَكُونُ ذَلِكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِكَ كَيْفَ بِكُمْ إِذَا أَمَرْتُمْ بِالْمُنْكَرِ وَ نَهَيْتُمْ عَنِ الْمَعْرُوفِ فَقِيلَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ يَكُونُ ذَلِكَ قَالَ نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِكَ كَيْفَ بِكُمْ إِذَا رَأَيْتُمُ الْمَعْرُوفَ مُنْكَراً وَ الْمُنْكَرَ مَعْرُوفاً. [7] [8]

بحثی هم که می‌شود در اینجا مطرح شود این است که آیا امر به معروف و نهی از منکر وجوبش از مستقلات عقلی است یا سمعی و شرعی می‌باشد؟

عده‌ای از بزرگان این را از مستقلات عقلی می‌دانند ولی عده‌ای از بزرگان می‌فرمایند وجوب امر به معروف و نهی از منکر وجود ارشادی نخواهد بود بلکه مولوی است.

مرحوم صاحب جواهر می‌فرمایند به نظر ما سمعی و شرعی است، زیرا اصلاً می‌بینیم که قبح منکر مانند قبح ظلم نیست.

بحثی است که آیا امر به معروف و نهی از منکر وجود تعبدی است یا توصلی؟ می‌گویند توصلی است لذا قصد قربت در آن شرط نیست.

مسئله بعدی اینکه آیا منکر گناه است یا حرام و یا اعم می‌باشد؟ مشهور می‌گویند منکر، همان معصیت است که حرام می‌باشد و معصیت اعم از کبیره و صغیره است. باید گفت که منکر به اعتبار مراتب فرق می‌کند و با توجه به خصوصیات هر منکری محدوده و شدت و ضعف آن متغیر است.

روایات باب اول جلد 16 وسائل الشیعة اشعار به تعبدی بودن دارند. باب دوم باب اشتراط وجوب علم به معروف و منکر می‌باشد. این که اول منکر را بشناسیم و بعد امر و نهی کنیم و احتمال تاثیر و امن از خطر را نیز داشته باشیم. باب سوم، باب وجوب امر و نهی اول به قلب سپس به لسان و بعد از آن به ید. و اگر درست نشد حکم‌ قتل و اقامه حدود می‌آید.

البته این مراتب برای همه گناهان نیست و باید بحث شود که کدام گناه را شامل می‌شود. مرحوم شیخ در این باب، دوازده روایت در همین رابطه آورده‌اند.

باید گفت زمینه امر به معروف و نهی از منکر دارای رتبه می‌باشد و در مورد همه گناهان این ادله جاری نیستند.

این عناوین که خوانده شد فهمیده می‌شود که همه مراتب این گناهان یکسان نیستند و جمع بندی آن ها خواهد آمد.