درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: حجاب بانوان / بررسی محدوده حجاب بانوان / ادله قائلان به وجوب ستر وجه و کفین / بررسی دلیل سوم (اجماع) و چهارم (سیره)

بحث جواز و عدم جواز کشف قدمین مرأه نسبت به مرد نامحرم بیان شد. قدمین یعنی از سر انگشتان پا تا مچ. آیا کشف یا عدم کشفش جایز است یا خیر؟ به علاوه اینکه فرض کردیم که در بحث وجه و کفین رسیدیم به این جهت عدم سترش مشکل ندارد. ولو اینکه بعضی‌ها مثل آیت‌الله خویی که فرمود با توجه به مذاق شریعت که گفته زن‌ها به جمعه و جماعات نروند (با همه اهمیت آن)، به تشییع جنازه نروند، در بازار حاضر نشوند و امثالهم ایشان فرمود اینگونه است. ایشان فرمود احتیاط واجب این است که بپوشاند. با توجه به این مباحث، امروز می‌خواهیم مجموعه مطالب نسبت به قدمین را تلخیص و خلاصه کنیم.

می‌خواهیم ببینیم که این شهرت عظیم یا اجماع آقایان از جایی حاصل شده، علما و بزرگان ما باید بر اساس دلیلی این فرمایش را گفته باشند و بعد دلیل هم آنقدر واضح‌الدلاله و بلامعارض باشد، که بتواند مستند برای تحقق شهرت یا تحقق اجماع واقع شود.

کسانی که قائل به عدم جواز کشف قدمین، یکی از ادله‌ای که آوردند این بود که گفتند المرأه عوره. یعنی زن عورة است و از این دلیل استفاده کردند و گفتند زن باید همه بدنش را بپوشاند و از جمله‌ی همه بدن، قدمین است. همین استدلال را در بحث وجه و کفین هم داشتند، یعنی وقتی می‌گویند المرأه عوره، لازمه عورة یعنی پوشاندن و مراد از مرأه هم لابد همه‌ی بدن مرأه، پس باید صورت و دست‌هایش هم از سر انگشتان تا مچ پوشانده شود.

خیلی فرق است بین المرأه عورة و المرأه کلّها عورة. در اینجا در مقام بیانِ مقداری از بدن زن که عورة است و چه مقدار است، شارع مقدس نیز می‌خواهد بگوید جنس و خصوصیت زن این است که اقتضای عورتیت و پوشاندن دارد. این قضیه از حیث مقدار عورتیت یک قضیه مُهمَله است. اصلاً در مقام بیانِ اینکه چه مقدار از بدن زن حکم عورة دارد، نبودند، بلکه می‌خواستند بگویند اقتضای زن، جنس و خصوصیات خِلقی و حیای زن و آنچه که شارع می‌داند که زن چه خصوصیاتی دارد، این است که زن تا حدّ امکان از خانه بیرون نیاید. فاستروا العورة بالبيوت. یعنی زن‌ها تا حدُ امکان اختلاط با مردها نداشته باشند و در خانه بمانند. این یعنی همه بدن زن عورة است؟ خیر.

مثلاً در سوره والعصر، آیا مراد از إن الإنسان یعنی تمام انسان‌ها؟ خیر، یعنی جنس انسان. در مورد زن‌ها هم همینطور است و منظور جنس زن است. مگر در نماز زن نباید عورة را بپوشاند، پس چرا می‌گویید پوشاندن صورت و دست‌ها و روی پا لازم نیست؟ پس مشخص می‌شود که شما آن قسمت‌ها را عورة نمی‌دانید. در بحث اِحرام هم به همین صورت است. صاحب حدائق هم در جلد 23 صفحه 54 می‌فرمایند ستر قدمین واجب نیست و اظهارش اشکال ندارد.

مرحوم نراقی هم در کتاب مستند خود می‌فرمایند بین المرأه عوره و لزوم پوشاندن تمام قسمت‌های بدن زن ملازمه‌ای نیست. علی‌ای حال آیا وقتی صورت، مچ و امثال اینها دیده شود، حیا می‌شود؟ خیر. به علاوه فاستروا العورة بالبيوت کنایه از این است که زن مُخَدَّره (پشت حجاب) است، یعنی جنس زن جنسی نیست که خیلی بیرونی باشد. لذا این دلیل به درد استدلال آقایان نمی‌خورد.

دلیل بعدی بحث لباس زنان است. در آن زمان لباس‌های زن‌ها به گونه‌ای بوده که روی زمین کشیده می‌شده است. الان هم لباس‌هایشان بلند است و روی زمین کشیده می‌شود. حال سؤال این است که آیا کشیده شدن لباس روی زمین، اولاً وجوب داشته یا خیر و ثانیاً از کجا معلوم که این سیره متصل به زمان معصوم بوده است؟ ما حتی الان هم می‌بینیم که لباس خیلی از زن‌های عرب آنقدر بلند نیست که روی زمین کشیده شود.

دلیل بعدی این است که مستند تلخیص ضعیف است. مستند تلخیص حدیث مروک‌بن عبید بود که گفتیم روایت مروک‌بن عبید مرسله است و تصریح می‌کنند به الوجه و الکفّان و القدمان، یعنی این 3 قسمت اشکالی ندارند. از نظر سندی ثابت کردیم که درست است. دلیل بعدی اجماع بود که گفتیم اولاً اجماع واقعاً ثابت نیست و ثانیاً اجماع آنها اجماع مدرکی است و مدرکشان را نمی‌پذیریم. این، مجموعه‌ی ادله آقایان بود که می‌گفتند ما احساس نکردیم سیره زن‌ها این باشد که پاها را ظاهر می‌کردند.

اما ما در نقطه‌ی مقابل ادله‌ای اقامه کردیم که مستند جواز است. مستند جواز از آیه ولا یبدین زینتهنّ إلّا ما ظهر منها می‌باشد.

زینت یعنی چه؟ زینت را بعضی از اهل لغت به زینت بدنی و زینت خارجی معنی کرده‌اند. زینت بدنی یعنی کل بدن زن إلا ما ظَهَرَ منها. اتفاقاً استعمالات خودِ قرآن هم برای زینت مختلف است، گاهی زینت را برای خودِ شیء به کار می‌برد. المال و البَنون زینتِ الحیاتِ الدنیا. گاهی هم خودِ شیء خارجی را به کار می‌برد. فَخَرَجَ علی قومه فی زینته (نسبت به قضیه قارون)، ﴿و لایبدین زینتهنّ﴾[1] آیا زینت، خودِ اعضا است یا خِضاب و سُرمه و امثالهم؟ اگر منظور اعضاء بدن باشد، یعنی صورت و دست‌ها استثناء می‌شود (إلا ما ظهر منها). علی‌ای حال در آیه و لایبدین زینتهنّ إلا ما ظهر منها، اگر کسی بگوید شامل وجه و کفین می‌شود، ولی شامل قدمین نمی‌شود، دیگر وجهی ندارد چون روی پا هم ظاهر است.

از مرحوم محقق کَرَکی در جامع المقاصد جلد 2 صفحه 76 می‌فرمایند مشهور بین اصحاب، استثناء بین قدمین هم هست. البته مشهورِ استثناء قدمین در بحث نماز است. امام رضا(علیه‌السلام) در بحث علت وضو می‌فرمایند سر و قدمین را مسح می‌کند. یعنی حضرت تصریح می‌کنند که قدمان هم مکشوف است. آقایان می‌گویند جلباب پیراهنی است که روی تمام بدن را می‌پوشاند ولی علی‌القاعده روی پا را نمی‌پوشاند، خصوصاً در حال راه رفتن.

دلیل بعدی سیره عملیه متشرعه است. دلیل بعدی این است که ما اگر شک هم کنیم، اصل، برائت است (برائت از پوشاندن). یعنی شک می‌کنیم که آیا زن باید پا را بپوشاند یا خیر. دلیل بعدی نَصِّ شرعی خاصی که مُثبِت وجوب ستر قدمین باشد، نداریم. دلیل بعدی این است که راه رفتن به صورت پا برهنه در حج که نسبت به آن نصوص داریم، اولاً پیاده و ثانیاً پا برهنه بروند. وقتی پا برهنه بروند با فرض اینکه این نصوص مقیّد به مردها نشده، پا دائماً پوشیده نمی‌شده است.

دلیل بعدی این است که چرا در حج زن نباید جوراب بپوشد؟ اگر قائل شویم که زن در حال حج نباید جوراب بپوشد، مشخص می‌شود که پا عورة نیست. آقایان می‌گویند حرمتش این است که پوشاندن روی پا برای زن حرام نیست ولی در عین حال می‌گویند کشف قدمین جایز است، یعنی کشف قدمین در مقابل مَحرَم و در حج در مقابل نامحرم جایز است. اگر شک کنیم، اصلِ برائت در قضیه حاکم است. لذا طبق صناعت مانعی از کشف قدمین برای زن نیست.