درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: حجاب بانوان / بررسی محدوده حجاب بانوان / حکم نگاه به زن‌های کافر ذمی و زن‌های اعراب و علوج و زن‌های کافره و مسلمه

نگاه به زن کافر ذمی و همچنین زن‌های اعراب و علوج و بوادی و مطلق زن‌های کافره و زن‌های مسلمه چه حکمی دارد؟ نسبت به زن‌های ذمیه تقریباً عدم الخلاف است. آیا زن‌های بادیه نشین و علوج ملحق می‌شوند یا خیر؟

سید می‌فرمایند هو مشکل. بعضی‌ها هم می‌گویند به خاطر عموم تعلیل ملحق می‌شوند. همچنین زن‌های مطلق کفار به طریق اولی و حتی زن‌های مسلمه عموم علت هم ملحق می‌شوند. همه یا بعضی از جواز نظر در این موارد در فرضی است که قصد تلذذی در کار نباشد.

ریبه یعنی خوف وقوع در حرام.

سؤال: چرا خوف وقوع در حرام و این قید از کجاست؟

آیت‌الله خویی در موسوعه جلد 32 صفحه 27 می‌فرمایند در مورد این مسئله ممکن است به آیه 5 تا 7 سوره مؤمنون تمسک کنیم که خدای متعال می‌فرمایند کسانی هستند که حافظ فرج خود هستند، إلا بر همسر یا بر کنیزانشان و بیشتر از این را کسی حق طلب ندارد. ایشان می‌فرمایند حفظ یعنی اهتمام به شیء تا اینکه انسان در خلاف ماینتظر واقع نشود. مثلاً می‌گویند گاوصندوق و اموالتان را حفظ کنید یعنی به اموالتان اهتمام داشته باشید که از دست نرود.

پس معنای آیه فوق این است که باید فرج را از چیزی که انسان دوست ندارد اتفاق بیفتد (زنا) حفظ کنیم و چون نگاه با ریبه، انسان و عورة او را در معرض زنا قرار می‌دهد، مشمول نهی است.

لذا انصافاً اگر در فرض ریبه دلیل خاص نداشته باشیم، خیلی مشکل است. مگر اینکه مثل آیت‌الله فاضل بگوییم اصلاً مذاق شریعت این است که هر چه می‌شود، احتیاط و تحفظ بیشتر باشد، وإلا ما باشیم و خود ما، انصافاً این استفاده نمی‌شود که در این موارد استثنا حتماً باید ریبه در کار نباشد. مگر اینکه بگوییم چون یک عموم نهی کلی داریم و از آن عموم نهی یک سری موارد خارج و استثنا شده، در این دایره استثنا شک می‌کنیم که آیا مطلق النظر به زن‌های اهل ذمه اشکال ندارد یا فقط نظر بدون ریبه اشکال ندارد. در اینجا به قدر متیقن اکتفا می‌کنیم.

یکی دیگر از مسائل محل ابتلا نگاه مرد و زن به بدن محارمشان است.

سؤال: زن به بدن مرد محرم (پدر، برادر، دایی و...) ؟ و همچنین مرد به بدن زن محرم (مادر، خواهر، خاله و...) چه مقدار نگاه کند؟ (در اینجا زن و شوهر و مولا و کنیز استثنا هستند) نسبت به محارم آقایان می‌گویند نظر به بدن محارم (جنس مخالف) جایز است و دو قید زده‌اند قید اول قید کمیّ یعنی ماعدا العوره و عورة را استثنا می‌کند و قید دوم قید کیفی یعنی بدون تلذذ که قید حالت است.

سؤال: محارم یعنی چه؟ محارم هر کسی است که ازدواج با او حرام است که عبارتند از:

1- نسباً یعنی کسانی که در یکی از عمودین (پدر و مادر) اشتراک پیدا می‌کنند. مثلاً انسان با خواهرش و با عمه و خاله در پدر و مادر اشتراک پیدا می‌کنند،

2- از جهت رضاع مثل خواهر و برادر رضاعی و ... و

3- از جهت مصاحرة و ازدواج مثل مادر زن و داماد. پس مرد و زن می‌توانند به بدن محارمشان نگاه کنند با شروط ماعدا العوره و بدون تلذذ و ریبه. در این جهت مرد و زن کاملاً با هم مساوی هستند.

صاحب جواهر در جلد 29 صفحه 73 محل کلام را متعرض می‌شود و می‌فرمایند نسباً، رضاعاً، مصاحرتاً و مِلکاً (یعنی مالک او هستم).

سؤال: دلیل صاحب جواهر چیست؟ که می‌فرمایند مرد می‌تواند به بدن زن محرم (به غیر از همسر و أمه) و زن هم می‌تواند به بدن مرد محرم (به غیر از شوهر) نگاه کند (غیر از عورة و بدون تلذذ و ریبه). این حکم ضرورت دین است. ایشان می‌فرمایند اصلاً محرم در جسد (بدن) نباید عاریاً بیاید یعنی هیچ قسمتی از بدن و ضعفش واضح است.

تعبیر ایشان این است که بروز و ظهور عورة جایز نیست اما جسد نه و ضعفش واضح است چون خلاف ضرورت دین است و محرم حتی می‌تواند جسد را هم ببیند.

صاحب ریاض و مرحوم نراقی در مستند می‌فرمایند در این مسئله 3 قول وجود دارد. قول اول این است که می‌شود تمام بدن محارم را نگاه کرد غیر از عورت.

سؤال: آیا عورة زن تا وسط ران حساب می‌شود یا خیر؟ بعضی‌ها معتقدند که قول اول، قول مشهور است. قول دوم این است که جواز نظر خاصه به محاسن است. مراد از محاسن، مواضع زینت یعنی مو، صورت، کف (از سر انگشتان تا مچ)، ساعد تا آرنج، قدم (از سر انگشتان تا مچ)، ساق، گردن و حدود سینه که گردنبند می‌اندازند، است. ولی از حدود سینه پایین‌تر، شکم، ران، زانو و پایین‌تر از زانو طبق قول دوم جایز نیست. قول سوم این است که فقط نگاه به صورت، کفین و قدمین جایز است.

صاحب جواهر بین زینت‌ها تفصیل قائل شده است و می‌فرمایند زینت برای مردم (منظور جامعه)، زینت برای محرم و زینت برای زوج. زینت برای مردم شامل مو، صورت، کف (از سر انگشتان تا مچ)، ساعد تا آرنج، قدم (از سر انگشتان تا مچ)، ساق، گردن و حدود سینه، زینت محرم شامل موضع گردنبند، بازو و پایین‌تر، خلخال و پایین‌تر. زینت برای زوج که کل جسد است. آیه قرآن زینت را بیان کرده است (لایبدین زینتهن إلا لبعولتهن). البته بعضی‌ها گفته‌اند پستان زن هم جایز نیست خصوصاً هنگامی که در حال شیر دادن است. حنبلی که سنی است، می‌فرمایند نگاه کردن به قسمت‌هایی که معمولاً ظاهر است مثل گردن، سر، کفین و قدمین جایز است و قسمت‌هایی که غالباً پوشیده می‌شود، حق ندارد نگاه کند مثل سینه و پشت.

همانطور که در بالا گفتیم قول مشهور، قول اول است که بدون تلذذ و ریبه می‌تواند نگاه کرد. اولین دلیل این قول آیه قرآن است که می‌فرمایند اول چشم‌ها را ببندند، دوم فرج‌ها را حفظ کنند، سوم زینت‌ها را ظاهر نکنند إلا ماظهر، چهارم زینت‌ها را ظاهر نکنند إلا لبعولتهن، پنجم ولیضربن بخمرهن علی جیوبهن. بخش استدلالی آن، این است که: 1- لایبدین زینتهن إلا لبعولتهن (شوهرها)، 2- آبائهن، 3- آباء بعولتهن (پدر شوهر)، 4- ابناءهن، 5- ابناء بعولتهن (پسر شوهر)، 6- إخوانهن، 7- بنی إخوانهن و بنی أخواتهن. کیفیت استدلال لایبدین زینتهن إلا لبعولتهن می‌باشد. بعضی‌ها می‌گویند منظور از زینتهن زینت باطنی است نه زینت ظاهری (شامل ادوات زینتی مثل مچ‌بند، گردنبند، انگشتر، سرمه و ...) زینت ظاهری را می‌شود برای همه ظاهر کرد إلا ماظهر.

اما زینت باطنی یعنی گردن، مچ و امثالهم. وقتی اظهار زینت‌های ظاهری جایز باشد، پس اظهار محلش هم جایز است یعنی با اظهار محل ملازمه دارد. یعنی آقایان می‌گویند اگر گردنبند روی گردن باشد، می‌شود نگاه کرد، پس اگر گردنبند هم روی گردن نباشد، باز می‌شود به گردن نگاه کرد (از باب ملازمه). لذا این قول، به درد قول مشهور نمی‌خورد چون قول مشهور گفته نگاه به همه بدن جایز است.