درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: فقه شعائر / بیان استعمالات کلمه شعائر / معنای لغوی و اصطلاحی شعائر - بررسی تاریخچه بحث

فقه شعائر

در جلسات اول و دوم کلیات مباحث را مطرح می‌کنیم انشاءالله.

دورنمای بحث

بیان استعمالات کلمه "شعائر"

الف) کلمه شعائر بر مضافات مختلفی اضافه شده که در ادامه مصادیق قرآنی آن را بیان می‌کنیم. شعائر در مقام استعمال گاهی مضاف به کلمه مبارکه الله شده است.

﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾ [1]

بیان مصداقی از شعائر الهی

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ [2]

نهی از عدم احترام به شعائر الهی

﴿ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ﴾ [3]

﴿وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ [4]

بیان وجوب یا استحباب (رجحان) احترام و تعظیم شعائر

ب) گاهی شعائر به کلمه مبارکه اسلام و گاهی دین اضافه شده است. شعائر الاسلام و شعائر دین.

ج) شعائر گاهی به کلمه ایمان و یا مذهب اضافه شده است و یا به کلمه تشیّع اضافه شده است. شهادت ثالثه در اذان و اقامه که به نظر ما نه‌تنها راجح بلکه واجب است تبعا از بعضی بزرگان از جمله مرحوم آیت الله میرزا جواد آقای تبریزی.

کلام صاحب جواهر

والمسنون في هذا القسم‌ الجهر بالبسملة في مواضع الإخفات في أول الحمد وأول السورة على المشهور بين الأصحاب نقلا وتحصيلا شهرة عظيمة كادت تكون إجماعا بل في التذكرة نسبته إلى علمائنا مشعرا بدعوى الإجماع عليه كالمحكي عن المعتبر ، بل في كنز العرفان وعن الخلاف الإجماع عليه صريحا ، بل في الذكرى وغيرها أن من شعائر الشيعة الجهر بالبسملة لكونها بسملة ... [5]

د) تعبیر شعائر حسینی (علیه السلام) است. شعائری که مرتبط با واقعه کربلا، عزاداری و پیرامون حضرت اباعبدالله الحسین (علیه السلام) می‌باشد.

شعائر در لغت به چه معناست؟

گاهی به معنای علامت است اگر جمع شعار باشد. علامت‌هایی که انسان را به یاد خدا بیاندازد، به یاد اسلام و تشیع و یا به یاد مصیبت‌های وارده بر اباعبدالله الحسین (علیه السلام) بیاندازد.

گاهی شعائر جمع شعیره است. به معنای لباسی که به بدن چسبیده مثل موی بدن که اصطلاحاً به آن لباس‌زیر گفته می‌شود. یعنی اینطور علقه عمیق و وثیق بین لباس و بدن چگونه است؟ همانطور علاقه بسیار زیادی به این شعائر و اسلام وجود دارد.

معنای اصطلاحی را عموماً با همان معنای اول که به علامت برمی‌گردد و جمع شعار بود می‌سنجند.

تاریخچه بحث

هر مجتمع انسانی شعار و علامتی برای خود داشته است از ابتدا.

قبل از اسلام مربوط به بنی اسرائیل مثلا که صندوقی در جلوی لشگر خود حمل می‌کردند به یادمان صندوقی که مادر حضرت موسی (علیه السلام) در رود نیل قرار داد که در این صندوق الواح و نامه‌های تورات و اشیاء مقدس را نگهداری می‌کردند و معتقد بودند که هر گروهی که این صندوق همراه او باشد پیروز و غالب در جنگ‌ها خواهد بود.

اولین شعاری که در اسلام مطرح بوده ظاهراً علی التحقیق عبارت قولو لا اله الا الله تفلحوا بوده که از شعارهای مسلمانی بود.

مصادیق شعائر ابتدای اسلام

1. شعار جنگ احد: شعار اول ابوسفیان در جنگ احد؛ شعار ابوسفیان در جنگ احد چنین بود: «اعْلُ هُبَلْ، اعْلُ هُبَلْ» یعنی بالارو ای بت هبل.

شعار اول مسلمانان در جنگ احد: به دنبال آن پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) دستور داد که مسلمانان شعار دهند: «اللَّهُ اعْلی‌ وَ اجَلَّ» یعنی خدا برتر و بلند مرتبه است.

شعار دوم ابوسفیان در جنگ احد: سپس ابوسفیان به مشرکان دستور داد که بگویند: «انَّ لَنَا الْعُزّی‌ وَ لا عُزّی‌ لَکُمْ» یعنی ما بت عزّی داریم و شما بت عزّی ندارید.

شعار دوم مسلمانان در جنگ احد: پیامبر نیز به مسلمانان دستور داد که پاسخ دهند «اللَّهُ مَوْلانا وَ لا مَوْلی‌ لَکُمْ» یعنی خدای مولای ماست و شما مولا ندارید.

2. شعار معاویه و پیراهن عثمان که هم شعار و هم هدف آن باطل بود.

3. شعار کلامیِ حق و اراده باطل: مانند خوارج که اینطور می‌گفتند: «ان الحکم الا لله» که حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) فرمودند: «کلمه حق یراد بها الباطل».

4. بنا بر مدارک وحیانی پیراهن خونی سید الشهدا (علیه السلام) از مهم‌ترین شعائر الهی است.

قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ: إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ فِي صَعِيدٍ وَاحِدٍ ثُمَّ أَمَرَ مُنَادِياً فَنَادَى غُضُّوا أَبْصَارَكُمْ وَ نَكِّسُوا رُءُوسَكُمْ- حَتَّى تَجُوزَ فَاطِمَةُ ابْنَةُ مُحَمَّدٍ ص الصِّرَاطَ قَالَ فَتَغُضُّ الْخَلَائِقُ أَبْصَارَهُمْ فَتَأْتِي فَاطِمَةُ ع عَلَى نَجِيبٍ مِنْ نُجُبِ الْجَنَّةِ يُشَيِّعُهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ فَتَقِفُ مَوْقِفاً شَرِيفاً مِنْ مَوَاقِفِ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تَنْزِلُ عَنْ نَجِيبِهَا فَتَأْخُذُ قَمِيصَ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ ع بِيَدِهَا مُضَمَّخاً بِدَمِهِ وَ تَقُولُ يَا رَبِّ هَذَا قَمِيصُ وَلَدِي وَ قَدْ عَلِمْتَ مَا صُنِعَ بِهِ- فَيَأْتِيهَا النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَا فَاطِمَةُ لَكِ عِنْدِي الرِّضَا فَتَقُولُ يَا رَبِّ انْتَصِرْ لِي مِنْ قَاتِلِهِ فَيَأْمُرُ اللَّهُ تَعَالَى عُنُقاً مِنَ النَّارِ فَتَخْرُجُ مِنْ جَهَنَّمَ فَتَلْتَقِطُ قَتَلَةَ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ ع كَمَا يَلْتَقِطُ الطَّيْرُ الْحَبَّ ثُمَّ يَعُودُ الْعُنُقُ بِهِمْ‌ إِلَى النَّارِ فَيُعَذَّبُونَ فِيهَا بِأَنْوَاعِ الْعَذَابِ ثُمَّ تَرْكَبُ فَاطِمَةُ ع نَجِيبَهَا حَتَّى تَدْخُلَ الْجَنَّةَ وَ مَعَهَا الْمَلَائِكَةُ الْمُشَيِّعُونَ لَهَا وَ ذُرِّيَّتُهَا بَيْنَ يَدَيْهَا- وَ أَوْلِيَاؤُهُمْ مِنَ النَّاسِ عَنْ يَمِينِهَا وَ شِمَالِهَا. [6]

5. پيغمبر كه در سن چهل سالگي به پيغمبري رسيد و مردم مي‌آمدند مسلمان مي‌شدند. اما شعار رسمي نداشتند. آمدند گفتند: يا رسول الله! آخر ما بايد يك شعاري، يك علامتی داشته باشيم. پس اجازه بدهيد طبلي بزنيم. فرمودند: طبل شباهت به ناقوس دارد. مي‌خواهم مستقل باشيم. اجازه بدهيد آتشي روي بام دود كنيم تا شعار ما را بفهمند. از روي اين آتشي كه دود شده، مسلمان ها جمع شوند و آمار مسلمان ها زياد شود. جمع كردن ايشان مشكل شده است. اجازه بده سوت بكشيم و طبل بزنيم. آتش دود كنيم. فرمود اين ها همه ريشه‌هاي تاريخي دارد و ما دوست نداريم تقليد كنيم. در ثاني طبل مفهوم ندارد. آتش كردن، دود كردن مفهوم ندارد. صبر كنيم منتظر يك شعار مغزدار و پرمفهوم باشيم. تا اينكه اذان آمد از طريق وحي و پيغمبر اذان را به بلال حبشي ياد دادند و بلال مؤذن رسمي پيغمبر شد.

6. نکات بعدی پیرامون پرچم و سرود ملی هر کشور است که از شعائر آن کشور خواهد بود.

و لله الحمد