درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: فقه شعائر / ادله رجحان تعظیم شعائر / دلیل سوم: اجماع (قولی و عملی)

در مورد بحث تعظیم شعائر از آیات استفاده کردیم و به این نتیجه رسیدیم که تعظیم شعائر یا واجب است یا مستحب. البته اگر عدم تعظیم سر از هتک درآورد، تعظیم قطعاً واجب می‌شود؛ چون هتک حرام است، اما در ماسوی موارد مستحب می‌شود. اگر تعظیم نکردن شعائر سبب تعطیل تعظیم شود، در بسیاری از موارد واجب و در بعضی از موارد مستحب می‌شود.

دلیل دوم: علاوه بر ادله نقلی بحث سیره عقلا و متشرعه بود. عقلاء عالم مطالبی را که برایشان شعار، شعیره و علامت است، محترم می‌شمارند؛ مثل پرچم یک کشور که مردم آن کشور محترم می‌شمارند.

دلیل سوم: اجماع

دلیل سوم: بر وجوب یا ندب و یا حرمت وهن تعظیم شعائر اجماع است. اجماع شامل اجماع قولی و اجماع عملی است. مثلاً احترام عالمی که حق تعلیم و تربیت بر انسان دارد، واجب یا مستحب است. اصل تعظیم شعائر و تعظیم کسی و حتی تعظیم شیئی که برای ما مهم است مثل قرآن، همه می‌گویند تعظیم کنید و بی احترامی نکنید.

در بحث اجماع قولی کتابی داریم به نام العناوین که مؤلف این کتاب شاگرد پسر مرحوم کاشف الغطاء بوده است. ایشان می‌فرمایند یک امر ضرورت مکتب و دین وجوب تعظیم شعائر است که از مرحله اجماع هم بالاتر است.

عنوان 25 لا كلام في أن إهانة ما هو المحترم شرعا و الاستخفاف به حرام، و قد دل على ذلك العقل، فإن العبد يستحق بالاستخفاف بما هو محترم عند مولاه الذم و العقاب، و يحكم عقله بأن ذلك مبغوض عند مولاه، و كذلك النقل مما دل على المنع من استخفاف المؤمن أو النبي أو القرآن أو نحو ذلك من الكتاب و السنة، و قد انعقد على ذلك الإجماع، بل يمكن دعوى الضرورة أيضا عليه، فإنه شيء يعرفه الصبيان و النساء فضلا عن العوام. و على هذا يتفرع فروع كثيرة: من حرمة تلويث المساجد و المشاهد المشرفة و قبور الأولياء و العلماء، و حرمة الاستهزاء بهم و التخفيف عليهم، و إلقاء النجاسة على القرآن أو إلقائه فيها، و كذلك التربة الحسينية، و أنواع المأكولات المحترمة، و نظائر ذلك كثيرة.[1]

ملا احمد نراقی در عوائد الایام می‌فرمایند هر کسی از روی عمد به شعائر هتک و بی احترامی کند، کافر است؛ چون تعظیم شعائر از ضروریات دین است.

نکاتی در مورد عوائد الایام

ملا احمد نراقی در عوائد الایام 88 عائده (یعنی نکات ارزشمند و پر فایده) دارند. 29 عائده در مورد مباحث فقهی، 50 عائده در مورد مباحث اصولی، عائده 36 اثبات ماهیت، عائده 60 رموز کتاب بحار الانوار مرحوم علامه مجلسی، عائده 73 اصطلاحات صاحب وافی مرحوم ملا محسن فیض در مورد رجالی که نامشان تکرار شده است. عائده 84 توضیح در مورد این قول رجالیان که می‌گویند هو مولا. این مولا یعنی چه. عائده 85 در مورد قول رجالیان که می‌گویند لا بأس به. این لابعث به یعنی چه؟ عائده 88 تصحیح بعضی از اسامی رجالیان و لقب و کنیه آنها.یعنی عوائد الایام هم اصول، هم فقه و هم رجال است.

مرحوم ملا احمد نراقی در عائده 2 می‌فرمایند اگر کسی شعائر را عالماً و عامداً هتک کند، کافر است. ایشان می‌فرمایند اصل بر حجیت تمام روایاتی است که به دست ما رسیده، مگر روایتی که نتوانیم دلیلی بر حجیتش پیدا کنیم و یا به تعبیر دیگر روایتی که دلیل بر عدم حجیتش داشته باشیم. اگر این را بپذیریم، خیلی عجیب می‌شود.

مرحوم حسن بجنوردی در کتاب القواعد الفقهیه می‌فرمایند بر این کبری (وجوب تعظیم شعائر) اجماع داریم.

الاول الاجماع على حرمة هتك ما هو من حرمات الله وشعائر الدين، فانهم ادعوا الاجماع على حرمة تنجيس المساجد وإدخال النجاسة المسرية فيها معللا بأنها مستلزم لهلكتها فكأنهم جعلوا حرمة الهتك أمرا مفروغا منه وأيضا قالوا بجواز إدخال النجاسة غير المسرية فيها ما لم يستلزم هكتها، فكأن حرمة ما يستلزم الهتك أمر مسلم عندهم، ومن المعلوم أن اتفاقهم على حرمة الهتك ليس لخصوصية في المساجد بل تكون لاجل أنها من حرمات الدين وشعائره، وذلك لان ما هو من حرمات الله وشعائره تعالى هتكه يؤل إلى هتك حرمة الله عزوجل، وهذا شئ ينكره العقل ويقبحه كما سنذكره في الدليل العقلي إنشاء الله.[2]

مرحوم صاحب جواهر در جلد 21 صفحه 345 می‌فرمایند کسی که به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام) حرف زشتی بزند، کاری را انجام می‌دهد که زمینه‌ساز کفر است، وإلا اگر کسی مسلمان باشد، به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام) توهین نمی‌کند. اگر کسی این کار را انجام دهد، می‌شود کافر مرتد. اگر کسی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، امامان (علیهم السلام)، حضرت زهرا (سلام الله علیها)، انبیاء الهی، قرآن و یا کعبه را هتک کند، این شخص هتک حرمت خدای متعال را کرده و می‌شود کافر.

في اندراج الساب من المسلمين‌ في الناصب الذي ورد فيه أنه حلال الدم والمال، بل ينبغي القطع بكفر الساب مع فرض استحلاله، إذ هو من منكري الضرورة حينئذ، بل الظاهر كفره وإن لم يكن مستحلا باعتبار كونه فعل ما يقتضي الكفر، كهتك حرمة الكعبة والقرآن، بل الإمام أعظم منهما ، ولعله ظاهر المنتهى وغيره، لتعليله القتل بأنه كافر مرتد.

بل الظاهر إلحاق سب فاطمة عليها‌السلام بهم وكذا باقي الأنبياء عليهم‌السلام بل والملائكة، إذ الجميع من شعائر الله تعالى شأنه، فهتكها هتك حرمة الله تعالى شأنه، بل لا يبعد القول بقتل الساب حدا وإن تاب وقلنا بقبول توبته كالمرتد الفطري وإن لم يكن منه.[3]

صاحب حدائق در الحدائق الناظره می‌فرمایند حرمت استنجاء به چیزی که علوم دین بر آن نوشته شده و یا منع مسّ اسماء اهل بیت (علیهم السلام) و انبیاء بالحدث الاصغر و الاکبر مهم است و علما در اینجا تصریحات دارند به وجوب تعظیم شعائر. حتی بعضی‌ها قائل هستند که زیارت امام حسین (علیه السلام) یک بار در تمام عمر واجب است.

و اما القرآن العزيز و ما كتب عليه شيء من أسمائه تعالى، فلما مر من وجوب صونهما عمن ليس بطاهر، فعن ملاقاة النجاسة بطريق اولى. و لظاهر قوله تعالى: ﴿فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ﴾ و قوله: ﴿يَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً﴾.

و ما كتب عليه شيء من علوم الدين فلدخوله في الشعائر المأمور بتعظيمها في قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّهِ﴾ و ان لا تحل، لقوله: «لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّهِ.» و تردد فيه بعض محققي متأخري المتأخرين و جعل التحريم احتمالا قويا.

مرحوم آیت الله خویی در کتاب الصلات می‌فرمایند دوائی عقلائیه هم می‌تواند داخل در بحث اجماع (قولی و عملی) شود و هم می‌تواند داخل در دلیل دوم (سیره عقلا و متشرعه) شود.

سنی‌ها هم کبرای وجوب تعظیم شعائر را در مصادیق دارند. یعنی بعضی چیزها را مصداق می‌دانند که ما مصداق نمی‌دانیم و بعضی چیزها را مصداق نمی‌دانند که ما مصداق می‌دانیم. اما از نظر کبری اجماع قولی و اجماع عملی همه مسلمانان را ادعا می‌کنیم.

از بین 3 رجال بزرگ تسنن (ابن حبان صاحب کتاب الثقات، ذهبی صاحب کتاب میزان الاعتدال و لسان المیزان، ابن حجر صاحب کتاب تهذیب التهذیب) ابن حبان مقدم است. ایشان متوفای 354 و تقریباً هم عصر با مرحوم کلینی است.

ابن خزیمه ظاهراً استاد بخاری است که از جمله مهمترین پیشوایان اهل سنت است و وقتی به زیارت امام رضا (علیه السلام) می‌رفت، از فاصله چند متری خودش را روی زمین می‌انداخت و می‌گفت من باید بدن و لباسم را به خاک اینجا متبرک کنم. ولو انحراف در فکر هم داشته‌اند.

قبر امام رضا (علیه السلام)، ضریح و رواق‌ها از شعائر است. لذا اگر کسی در رواق‌ها بخوابد، یقیناً هتک حرمت و شعائر کرده است. در بین همه مسلمانان اجماع قولی یا اجماع عملی بر لزوم تعظیم شعائر و حرمت هتک شعائر وجود دارد.

14411 - عَليّ بن مُوسَى الرِّضَا وَهُوَ عَليّ بن مُوسَى بن جَعْفَر بن مُحَمَّد بن عَليّ بن الْحُسَيْن بن عَليّ بن أبي طَالب أَبُو الْحسن من سَادَات أهل الْبَيْت وعقلائهم وَجلة الهاشميين ونبلائهم يجب أَن يعْتَبر حَدِيثه إِذا روى عَنهُ غير أَوْلَاده وشيعته وأبى الصَّلْت خَاصَّة فَإِن الْأَخْبَار الَّتِي رويت عَنهُ وَتبين بَوَاطِيلُ إِنَّمَا الذَّنب فِيهَا لأبى الصَّلْت ولأولاده وشيعته لِأَنَّهُ فِي نَفسه كَانَ أجل من أَن يكذب وَمَات عَليّ بن مُوسَى الرِّضَا بطوس من شربة سقَاهُ إِيَّاهَا الْمَأْمُون فَمَاتَ من سَاعَته وَذَلِكَ فِي يَوْم السبت آخر يَوْم سنة ثَلَاث وَمِائَتَيْنِ وقبره بسنا باذ خَارج النوقان مَشْهُور يزار بِجنب قبر الرشيد قد زرته مرَارًا كَثِيرَة وَمَا حلت بِي شدَّة فِي وَقت مقَامي بطوس فزرت قبر عَليّ بن مُوسَى الرِّضَا صلوَات الله على جده وَعَلِيهِ ودعوت الله إِزَالَتهَا عَنى إِلَّا أستجيب لي وزالت عَنى تِلْكَ الشدَّة وَهَذَا شَيْء جربته مرَارًا فَوَجَدته كَذَلِك أماتنا الله على محبَّة المصطفي وَأهل بَيته صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الله عَلَيْهِ وَعَلَيْهِم أَجْمَعِينَ.[4]

أحمد بن جعفر بن حمدان القطيعي قال سمعت الحسن بن إبراهيم أبا علي الخلال يقول ما همني أمر فقصدت قبر موسى بن جعفر فتوسلت به الا سهل الله تعالى لي ما أحب.[5]