درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: فقه شعائر / بررسی مصادیق شعائر / سجده بر خاک

کلام در سجده بر مهر بود که یکی از شعائر مکتب اهل بیت علیهم السلام است که مقید بر سجده بر خاک هستند، مهر هم قطعه جمع شده ای از خاک است و حمل و نقل آن آسان است و پاکیزه تر است؛ چون داخل پوششی قرار می‌گیرد.

سیره مبارکه پیامبر همین بوده که در بعضی از تعابیر: رأیت النبی اذا سجد وضع جبهته و انفه علی الارض _ جعلت لی الارض مسجدا و طهورا _ طهور هم چیز هایی را اهل تسنن قائل هستند که ما نیز به آنها قائلیم که بیان باشد از خاک و سنگ و امثال اینها، وقتی ارض طهور است، مسجد هم همینطور است. بعلاوه اینکه خود اهل تسنن هم به این مطلب قائلند که بر زمین باید تیمم کرد، پیامبر اکرم هم همینطور بودند.

کتاب احکام القرآن عامدی جلد ۳ صفحه ۳۶، مسند احمد، سنن بیهقی، کنز العمال متقی هندی، و روایات در این زمینه تواتر معنوی دارد.

عایشه نقل می‌کند ما رأیت رسول الله متقیا وجهه بشیء، حضرت صورت را با چیز نمی‌پوشاندند

ابن حجر در فتح الباری ( شرح صحیح بخاری ): و فی الحدیث اشارة الی ان مباشرة الارض عند السجود هو الاصل لانه علق بعدم الاستطاعه: اصل مباشرت با زمین است، و بر فرض عدم استطاعت بر چیز دیگری نیز جایز شده است و الا باید پیشانی را بر زمین گذاشت.[1]

یا در روایتی از ام سلمه وارد شده است که: رأی النبی غلاما لنا یقال له افلح ینفخ اذا سجد حضرت فرمودند یا افلح ترب وجهک[2] . غلام حین سجده فوت می‌کرده که خاک ها کنار برود و بر زمین سخت سجده کند و حضرت اینطور به او فرمودند.

در روایتی دیگر: یا رباح ترب وجهک؛ که نص در خاک است.

ابوصالح: دخلت علی ام سلمه، فدخل علیها ابن اخ لها، فصلی فی بیتها رکعتین فلما سجد نفخ التراب، فقالت ام سلمه یابن اخی لاتنفخ فانی سمعت رسول الله یقول لغلام یقال له یسار، و نفخ؛ ترب وجهک لله.[3] پس سیره حضرت سجده بر زمین و تاکید بر سجده بر خاک بوده است.

ترب وجهک یک معنای قریب دارد که سجده بر خاک است و معنی غریب آن این است که نگران خاکی شدن پیشانی‌ات نباش.

امر به تبرید الحصاء و امر به حسر العمامه عن جبهته هم داشتند.

ابن سعد در الطبقات الکبری:[4] روی أن النبی کان اذا سجد رفع العمامه عن جبهته. حضرت عمامه را از پیشانی بالاتر می‌بردند.

روی عن علی امیر المومنین علیه السلام انه قال اذا کان احدکم یصلی فلیحسر العمامه عن وجهه.[5]

سپس متقی هندی می‌گوید: حتی لایسجد علی کور العمامه

کور: تحت الحنک، و یا عمامه روی پیشانی آمدن.

نکته بعد سیره صحابه و تابعین است که همین بوده است.

عن ابی عبیدة: ان ابن مسعود لایسجد الا علی الارض.[6] نکره و استثنا که دال بر حصر است.

کان مسروق ابن اجدع _ که از اطرافیان ابن مسعود است_ من اصحاب ابن مسعود لایرخص فی السجود علی غیر الارض حتی فی السفینة و کان یحمل فی السفینة شیئا یسجد علیه.[7] حتی در کشتی چوبی هم اجازه نمی‌داد سجده بر غیر خاک باشد.

کان عمر بن عبدالعزیز لایکتفی بالخمره بل یضع علیها التراب و یسجد علیه_ سجاده ای از لیف خرما به مقداری که مصلی بر آن سجده می‌کند _ فان عزم بحیث یکفی لجسده کله فی الصلاة فهو حصیر فلیس بخمرة.

کان عروة ابن زبیر یکره الصلاة علی شیء دون الارض:[8] نماز را بر غیر زمین بد می‌دانست.

علی بن عبدالله بن عباس کتب الی زرین ان ابعث علی بلوح من احجار المروة، علیه اسجد: سنگی از سنگ های کوه مروه را برای سجده برای سجده من بفرست.

پس حمل شیء کوچکی برای سجده غریب نیست و معهود بوده.

مصنف ابن ابی شیبه ، باب من کان حمل فی السفینة شیئا یسجد علیه:

ان التابعی الفقیه_ طبقه بعد اصحاب _ مسروق ابن الاجدع _ م ۶۲ _ کان یصحب _ کان و مضارع دال بر استمرار است و سیره شخص را میرساند _ فی اسفاره لبنة _ تکه ای از خشت خام _ من المدینة یسجد علیها.[9]

این هم سیره صحابه و تابعین و سجده بر تراب و ارض در مرحله اول و سپس سجده بر خمر و حصر هم تجویز شد و در مرحله بعد سجده بر ثیاب لعذر است که در جلسات بعد بررسی می‌شود.