درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه
1401/09/30
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: فقه شعائر / بررسی مصادیق شعائر / شعیره چهارم / حیّ علی خیر العمل
شعیره چهارم: حی علی خیر العمل
چند مورد از شعائر را بیان کردیم، شهادت ثالثه و سجده بر مهر و عدم تکتف را نیز بیان کردیم، و مورد چهارم نیز جمله شریفه حی علی خیر العمل است که قطعاً از شعائر شیعه است و حذف آن شعار برای اهل تسنن است و در نماز صبح بجای آن الصلاة خیر من النوم می‌گویند، اما در اذان و اقامه حی علی خیر العمل را استفاده نمی‌کنند، بر خلاف شیعه. در حی علی خیر العمل چند نکته وجود دارد؛
استاد سید علی شهرستانی یک جلد را به این شعار اختصاص دادند، که هم شرعیت و هم شعاریت دارد، ایشان به عنوان فصل رابع این نکته را عرض کردند و چه خوب بود اول بحث مطرح می‌شد و آن تاریخ عقیدتی و سیاسی حی علی خیر العمل است.
در زمانهای متعدد بر سر این شعار چه گذشته، که از زید بن علی بن الحسین در سال ۱۲۲ و سپس یحیی بن زید در سال ۱۲۵، ابراهیم بن عبد الله الحسن در سال ۱۴۶، حسین بن علی در سال ۱۶۹ در منطقه طبرستان و اندلس و قاهره و دمشق و هند و مصر و یمامه در سال های جلو تر، ایران سال ۷۰۷، مدینه قرن هشتم، قطیف سال ۷۲۹، صنعاء سال ۹۰۰، حضرموت سال ۱۰۷۰ و نجد سال ۱۲۲۴، که در فصلی مفصل در این جریان بیان می کنند. و این شعار در موارد مختلف در شهر های مختلف دست به دست می‌شد.
یک مورد آن، قیام شهید فخ است، حسین بن علی بن حسن بن حسن بن الامام المجتبی علیه السلام، چون این فرد در سال ۱۶۹ در مقام بنی العباس در ۱۳ ذی قعده قیام خود را با شعار المرتضی من آل محمد شروع کرد و سپس با نیرو هایی با نوه عمر در مدینه درگیر شدند و شهر را در اختیار گرفتند و عبد الله بن الحسن الافتس بالای مناره رفت و با حی علی خیر العمل اذان گفت و پس از فتح مدینه تاکید بر اذان با حی علی خیر العمل داشتند. کتاب مقاتل الطالبیین ابو الفرج اصفهانی در صفحه ۴۴۶ نیز آن را مطرح کرده است.
مورد دوم ابن کثیر در البدایة و النهایة در حوادث سال ۴۴۳ جلد ۱۲ صفحه ۶۳: در این سال روافض با حی علی خیر العمل اذان گفتند و اینقدر این جمله مهم بوده این فرد این مطلب را بعنوان حادثه مهم سال ذکر کرده است.
حلبی در السیرة الحلبیه جلد ۲ صفحه ۱۰۵: عده ای در دولت آل بویه پس از دو حی عل، حی علی خیر العمل می‌گفتند و در دولت بعد سنت اهل تسنن بر گفتن دو مرتبه الصلاة خیر من النوم پایه ریزی شد.
سمهودی در وفاء الوفاء فی اخبار دان المصطفی _ که دکتر سید علی میلانی آن را تلخیص کرده اند _ که یکی از اخبار این کتاب این است که: روزی امیر المومنین علیه السلام و پیامبر دست در دست هم داشتند و از نخلستانی می‌گذشتند، ناگهان نخلی سر خم کرد و گفت هذا محمد سید الأنبیاء و هذا علی سیف الله، کمی دیگر جلو رفتند، نخل دوم سر خم کرد و گفت: هذا محمد سید الأنبیاء و المرسلین و هذا علی.... و پیغمبر فرمودند اسم این نخلستان را صیحانی بگذار. سمهودی درباره حوادث سال ۶۶۷ در فصل ۲۷ کتاب می‌گوید کنار قبر پیامبر و کنار خانه حضرت زهرا سلام الله علیها حجره ای بود که توسط پادشاه رکن الدین بیبرس تاسیس شد، و سپس نام آن به حجرة الشریفة تغییر کرد، و آنجا جای تدریس و خلوت علمای شیعه بود و ابن فرحون گفته از برخی از افراد داخل حجره میشنیدم که در اذان آنها حی علی خیر العمل می‌گفتند و شیعیان مقید بودند با صدای بلند حی علی خیر العمل بگویند. پس در اینکه حی علی خیر العمل گفتن شعار شیعه است تردیدی نیست.
مقام دوم روایات باب است
در شیعه بیست روایت تشریع اذان و اقامه را بیان می‌کند و در همه آنها حی علی خیر العمل وجود دارد و تردیدی نیست که در وسائل جلد ۵ صفحه ۴۱۶ به بعد وارد شده است.
[ ٦٩٦٩ ] ٨ ـ وبإسناده عن محمّد بن علي بن محبوب ، عن علي بن السندي ، عن ابن أبي عمير ، عن ابن اُذينة ، عن زرارة والفضيل بن يسار ، عن أبي جعفر عليه‌السلام قال : لمّا اُسري برسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله فبلغ البيت المعمور حضرت الصلاة ، فأذّن جبرئيل وأقام ، فتقدّم رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله وصفّ الملائكة و النبيّون خلف رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله ، قال : فقلنا له : كيف أذّن ؟ فقال : الله أكبر ، الله أكبر ، أشهد أن لا إله إلاّ الله ، أشهد أن لا إله إلاّ الله ، أشهد أنّ محمّداً رسول الله ، أشهد أنّ محمّداً رسول الله ، حيّ على الصلاة ، حيّ على الصلاة ، حيّ على الفلاح ، حيّ على الفلاح ، حيّ على خير العمل ، حيّ على خير العمل ، الله أكبر ، الله أكبر ، لا إله إلاّ الله ، لا إله إلاّ الله ، والإقامة مثلها ، إلا أنّ فيها : قد قامت الصلاة ، قد قامت الصلاة ، بين حيّ على الخير العمل ، حيّ على الخير العمل ، وبين الله أكبر ، فأمر بها رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله بلالاً ، فلم يزل يؤذّن بها حتى قبض الله رسوله صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم.[1]
[ ٦٩٧٠ ] ٩ ـ وعنه ، ( عن أحمد ، عن الحسين ) ، عن فضالة ، عن سيف بن عميرة ، عن أبي بكير الحضرمي وكليب الأَسدي جميعاً ، عن أبي عبد الله عليه‌السلام ، أنّه حكى لهما الأَذان فقال : الله أكبر ، الله أكبر ، الله أكبر ، الله أكبر ، أشهد أن لا إله إلاّ الله ، أشهد أن لا إله إلاّ الله ، أشهد أنّ محمّداً رسول الله ، أشهد أنّ محمّداً رسول الله ، حيّ على الصلاة ، حيّ على الصلاة ، حيّ على الفلاح ، حيّ على الفلاح ، حيّ على خير العمل ، حيّ على خير العمل ، الله أكبر ، الله أكبر ، لا إله إلاّ الله ، لا إله إلاّ الله ، والإِقامة كذلك.[2]
روایات صحیح و تواتر معنوی و اجمالی نیز در بین وجود دارد. و روایاتی از این دست که مرحوم شیخ حر آن ها را مطرح کردند. که در تمام آنها حی علی خیر العمل ذکر شده، روایات ابن ابی عمیر از حضرت رضا علیه السلام که سوال کردم علت حذف حی علی خیر العمل چه بوده است _ تصریح در وجود و حذف دارد _ حضرت فرمودند: از علت ظاهری سوال می‌کنی یا از علت باطنی آن؟ راوی عرض کرد هر دو، حضرت فرمودند: به حسب ظاهر این بود که اگر مردم حی علی خیر العمل را بشنوند نسبت به جهاد بی رغبت میشوند ( که در این مورد چرا نماز را شما با خوب مقایسه کرده اید مثل این است که شما آیت الله العظمایی را با طلبه سال اول مقایسه کنیم )، و اما علت باطنی این است که خیر العمل یعنی ولایت امیر المومنین علیه السلام که این مطلب در روایات متعددی آمده است که مراد از خیر العمل ولایت امیر المومنین علیه السلام است و دستور داد از اذان حذف بشود؛ چون به ذهن انسان ها ولایت خطور می‌کرد، از طرفی هم در حی علی های قبل اهمیت نماز بیان شده بود.
