درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: فقه شعائر / بررسی مصادیق شعائر / شعیره چهارم / حیّ علی خیر العمل در اذان و اقامه

کلام ما در بحث شعائر به جمله شریفه حی علی خیر العمل رسیدیم و امروز این شعیره را جمع بندی می‌کنیم.

تیتر عناوین بحث را مطرح کرده و باقی مطالعات را به دوستان احاله می‌کنم. در این زمینه من کامل تر از تحقیق آسید علی شهرستانی ندیدم که در بحث حی علی خیر العمل یک جلد بحث کردند و تیتر عناوین به شرح ذیل است.[1]

سخن در این بود که تشریعه اذان توسط چه کسی و کجا بوده؟

اهل تسنن اختلاف دارند، برخی توسط عمر می‌دانند و بعضی توسط برخی دیگر صحابه می‌دانند و بعد عمر می‌گوید من بیست روز قبل از تو خواب دیدم و اختلاف در تعابیر بسیار زیاد است و تشریع اذان را خواب می‌دانستند حال آنکه طبق مبنای مکتب اهل بیت علیهم السلام و حتی برخی روایات تسنن تشریع اذان در معراج بود و در زمین هم سر پیغمبر در دامان امیر المومنین علیه السلام بود و حضرت امیر علیه السلام اذان جبرئیل را شنیدند و پیغمبر فرمودند این را به بلال یاد بده و حضرت به او تعلیم کردند و او اذان گفت.

در اینجا اهل تسنن پنج قول دارند.

الف) صفحه ۲۷: تشریعه باقتراح من الصحابه و خصوصاً عمر بن خطاب و آنها بودند که در خواب دیدند و پیامبر آن را از صحابه یاد گرفتند

ب) جاء تشریع الاذان بعد منامات رآها بعض الصحابه

ج) نزول الاذان تدریجا و اضافة عمر الشهادة بالنبوة الیه: تا توانستند جعل روایت کرده اند و در صحیحه ابن خزیمه آمده است.

د) الاذان وحی من الله تلقاه الرسول من جبرئیل که این قول از آنها مطابق شیعه است؛ جاء فی نصب الرایة للزیلعی تحت باب احادیث فی ان الاذان کان وحیا لا مناما روی البزار فی مسنده حدثنا محمد بن عثمان بن مخلد الواسطی حدثنا ابی حدثنا زیاد بن المنذر عن محمد بن علی بن الحسین ( محمد حنفیه) عن ابیه عن جده عن علی بن ابی طالب قال: لما اراد الله ان یعلم رسوله الاذان اتاه جبرئیل بدابة یقال لها البراق ( مرکب سواری حضرت در لیلة معراجیه براق بوده است ) فظهر مرکبها فاستصعبت ( یعنی اینقدر وزنه خاتم الأنبیاء و وزنه عقل کل و کل عقل، وزنه اولین مخلوق عالم از جهت خلقت نورانی و اولین عالم از حیث رتبه بر این براق سخت آمد)، فقال لها جبرئیل اسکنی فوالله ما رکبک عبد اکرم علی الله من محمد قال فرکبها حتی انتهی الی الحجاب الذی یلی الرحمن تبارک و تعالی فبینما هو کذلک اذ خرج ملک من الحجاب فقال رسول الله یا جبرئیل من هذا قال و الذی بعثک بالحق انی لاقرب الخلق مکانا و ان هذا الملک ما رأیته منذ خلقت قبل ساعتی هذه، فقال الملک الله اکبر الله اکبر فقیل له من وراء الحجاب صدق عبدی انا اکبر انا اکبر ثم قال اشهد ان لا اله الا الله، ثم قال الملک اشهد ان محمدا رسول الله، فقال صدق عبدی انا ارسلته،‌ حی علی الصلاة حی علی الفلاح و صدق عبدی.[2] و حی علی خیر العمل را اسقاط کرده است و ما هم در بیان کیفیت اذان نیستیم.

ه‌) ان عمر اول من سمع اذان جبرئیل ثم بلال؛ نه اینکه مکتب امامیه نسبت به این تمام بغض را دارد سعی کردند برای او فضیلت تراشی کنم.

یا روایتی تراشیدند که؛ لو لم ابعث بینکم لبعث عمر و امثال این روایت که الی ماشاءالله ساختند تا حتی العیاذ بالله پیغمبر همسرشان را روی شانه سوار کرده بود و صدای ساز شنید و تا عایشه ساز را بشوند و یا پیغمبر در مجلسی بودند که ساز زنند و تا عمر آمد مغنیات فرار کردند و پیغمبر فرمودند: همه از عمر می‌ترسند حتی شیطان یعنی العیاذ بالله کار شیطانی انجام می‌دهد حال آنکه با وجود عمر شیطان فرار می‌کند، عرض کردم کتابی است حاصل درس های آقای رضا زاده در موسسه بیان معرفت این بحث ها را جالب مطرح کرده است بنام علل پیدایش مذاهب اربعه.

و) ان الاذان نزل به جبرئیل علی آدم لما استوحش: وقتی حضرت آدم از هبوط به زمین ترسید اینقدر فضای وجود در زمین برای آدم سخت آمد که ایشان دچار وحشت شد و جبرئیل آمد و اذان را تعلیم داد.

قول اهل بیت علیهم السلام در صفحه ۴۱ بیان شده است.[3] من لطافتی در روایت امام حسین علیه السلام دیدم که آن را بیان می‌کنم؛ در کتاب جعفریات که در بحث فقه سندا بحث کردیم که آیت الله خویی تعبیر صحیحه دارند؛ اخبرنا محمد حدثنی موسی قال حدثنا ابی عن ابیه عن جده جعفر بن محمد عن جده علی بن الحسین عن الحسین بن علی سلام الله علیهم انه سئل عن الاذان و ما یقول الناس فیه قال الوحی ینزل علی نبیکم و تزعمون انه اخذ الاذان عن عبد الله بن زید ؟

بل سمعت ابی علی بن ابی طالب سلام الله علیهما یقول اهبط الله ملکا حین عرج برسول الله فاذن مثنی مثنی و اقام مثنی مثنی ثم قال له جبرئیل یا محمد هکذا اذان الصلاة[4] و نمونه هایی از مکتب اهل بیت علیهم السلام مبنی بر تشریع و کیفیت تشریع اذان را می‌آورد، البته در کتب اهل سنت اقامه را مرة مرة نقل کرده اند، اما در شیعه مثنی مثنی آمده است الا لا اله الا الله آخر آن. جبرئیل آموزگار پیامبر نبوده است بلکه بالعکس بوده است چون هر خیری به هر مخلوقی بناست برسد واسطه آن خیر پیامبر است ( إن ذکر الخیر کنتم اوله و آخره و اصله و فرعه و معدنه و مأواه و منتهاه ). یکی از خیر ها خیر های ملائکه است.

حبیب بن مظاهر خدمت امام حسین علیه السلام می‌رسد و می‌گوید این کنتم قبل ان یخلق الله آدم بالفی العام حضرت می‌فرمایند: کنا ندور حول عرش الرحمن کنا نسبحه و نحمده و نقدسه[5] .... و در تعبیر دیگر آمده است که پیامبر فرمودند: اول ما خلق الله نوری ثم انشقه نصفین فمن نصفه نوری و من النصف الآخر نور علی فسبحنا و سبحت الملائکه و کبرنا و کبرت الملائکه و کان ذلک بتعلیمه و تعلیم علی علیه السلام. و از این دست روایات به حد تواتر وجود دارد که اهل بیت علیهم السلام سرچشمه هر خیر و تعلیمی هستند و عنایات الهی از مصدر اهل بیت علیهم السلام صادر می‌شود حتی ملائکه شب قدر تکلیف خود را از اهل بیت علیهم السلام دریافت می‌کنند.

حافظ علوی اینطور نقل می‌کند در کتاب الاذان بحی علی خیر العمل صفحه ۵۴ کتاب شهرستانی؛ قد اخرج حافظ العلوی فی کتابه اذان بحی علی خیر العمل بقوله حدثنا الحسین بن محمد بن الحسن تا امام صادق علیه السلام می‌رساند، عن سفیان بن السمت عن جعفر بن محمد عن ابیه عن جده علیهم السلام قال: اول من اذن فی السماء جبرئیل حین اسری بالنبی فقال الله اکبر الله اکبر، فقالت الملائکه الله اکبر من خلقه ( به نظر ما من ان یوصف باید باشد ) فقال اشهد ان لا اله الا الله فقالت الملائکه و نحن نشهد، فقال اشهد ان محمدا رسول الله، اشهد ان محمدا رسول الله، فقالت الملائکه عبد بعث فقال جبرئیل حی علی الصلاة حی علی الصلاة فقالت الملائکه امر القوم بالصلاة فقال حی علی الفلاح حی علی الفلاح فقالت الملائکه افلح القوم، فقال حی علی خیر العمل حی علی خیر العمل فقالت الملائکه امر القوم بخیر العمل و اقام الصلاة الخ.[6]

ده ها تصریح از خود اهل سنت از جمله روایت فوق وجود دارد که اذان با حی علی خیر العمل بوده است. برخی عمر را حذف کننده می‌دانند و برخی با روایات جعلی حذف را به خود پیامبر نسبت می‌دهند و جعل اینقدر در اهل سنت زیاد است که خودشان به تهافت های زیادی برخوردند.

نکته بعد

صفحه ۱۱۲؛ اهل البیت و رفع ذکر رسول الله: فرمایشاتی که اهل بیت علیهم السلام با شخصیت پیامبر چه تعاملی دارند و دیگران چه تعاملی دارند؟[7]

های قابل توجهی می‌آورند.

صفحه ۱۸۱؛ اتفاق الفریقین علی اصل شرعیتها: در اصل تشریع حی علی خیر العمل اختلافی نیست و نمونه هایی از طرفین وجود دارد، و جاء فی الروض النظیر ( اهل سنت با مکتب فقهی شافعی ) الصحیح ان الاذان شرع بحی علی خیر العمل، لانه اتفق علی الاذان به یوم الخندق و لانه دعاء الی الصلاة ( ما اعتقاد داریم تأویل حی علی خیر العمل حی علی الولایة است ) و قد قال خیر اعمالکم الصلاة.[8]

حافظ علوی زیدی مسندا: و من المعلوم ان ابا المحذوره من ان رسول الله علمه الاذان و فیه التاذین بحی علی خیر العمل.

صفحه ۲۰۰؛ و یتخلص اشکال اهل السنه و الجماعه فی ثلاث نقاط[9]

اولا مصادر حدیثی معتبره آنها از روایات مثبته وجود حی علی خیر العمل خالی است و ان السنن الکبری لبیهقی مصنف ابن ابی شیبه از کتب اهل تسنن نیست و از مصادر ثانویه است، لذا فهم لا یقولون بشرعیة حی علی خیر العمل لان الصحیحی البخاری و مسلم لم یذکرا روایات تؤیدا ذلک.

اتفاقاً یکی از آقایان زیدیه جواب نقضی داده است؛ و قالوا ان صحت فی الاذان الاول ( اذان ) فهی منسوخة بالاذان الثانی لعدم ذکره فیها، شاید اذان اول و دوم اذان معراج و زمین هم باشد و رد هذا بانه لایلزم من عدم ذکره فی الصحیحین عدم صحته و لیس کل السنه الصحیحه فی الصحیحین، به تعبیر بنده حاکم نیسابوری مستدرک نوشت یعنی روایاتی که به شرط بخاری و مسلم صحیحه هستند و باید در صحیح بخاری و مسلم می‌آوردند و نیاوردند، چرا نیاوردند و نزد اهل سنت جا افتاده؟ بخاطر اینکه این دو مخصوصاً بخاری روایات فضائل اهل بیت علیهم السلام را حذف کرد و شاهد این عدم وجود چنین روایاتی درباره اهل بیت علیهم السلام در بخاری است، از عایشه و حفصه و ابوبکر و عمر بسیار روایات نقل می‌کند، از برخی مثل ابوهریره هزار و دویست و اندی حدیث نقل می‌کند اما از اهل بیت علیهم السلام نقل نمی‌کند. سهو قلم او بوده که فاطمه بضعة منی را آورده است من اذاها فقط آذانی و چند صفحه قبل تر درباره حضرت فاطمه سلام الله علیها می‌گوید ماتت و هی ساخطة علیهما و امثال این روایات.

سپس می‌فرمایند: و بانه لو کان منسوخا ( در زمان پیامبر ) لما خفی علی علی بن ابی طالب و اولاده کما فی مسنداتهم اگر نسخ شده بود چطور اهل بیت علیهم السلام در اذان های خود می‌گفتند؟ و هم السفینة الناجیة بقول جدهم سید البریة اهل بیتی فیکم کسفینة نوح و مفصل بیان می‌کنند.

دو اشکال دیگر باقی ماند که در جلسه بعد خواهد آمد.