درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: استصحاب / تنبیهات استصحاب / تنبیه یازدهم / استصحاب صحّت با احتمال مانع

تنبیه یازدهم: استصحاب صحت عند الشک فی المانع

تنبیه دهم تمام شد، این جلسه تنبیه یازدهم را شروع میکنیم، در استصحاب صحت عند الشک فی المانع

یعنی شک داریم شیء مانع است یا نه و استصحاب صحت یعنی آن شیء مانعیت ندارد، تطبیق آن در نماز است، که اگر شک کردیم چیزی مانع نماز است و صحت نماز را استصحاب کردیم، و عدم مانعیت آن چیز را نتیجه میگیریم؛ چون اگر آن شیء مانع باشد، نماز صحیح نبود.

مرحوم شیخ بحث را در دو مقوله تصویر کردند، شک در مانعیت و قاطعیت.

مقوله اول

در شک مانعیت استصحاب صحت جاری نمیشود و نفی مانعیت نمیشود؛ چون صحت را به یکی از دو معنا می‌گیریم:

تمامیت اجزاء و شرایط عمل و نماز، اینکه حالت سابقه ای ندارد، چون باید چیزی تمام اجزاء آن مهیا باشد که صحیح باشد و عند الشک فی الصحة استصحاب را جاری کنیم، اما شاید عدم آن شیء در نماز معتبر باشد، پس نماز با مشکوک المانعیة تام الاجزاء و الشرایط نیست، پس در شک در مانعیت صحت بمعنای تمامیت اجزاء و شرایط استصحاب نمیشود؛ چون حالت سابقه ندارد و چه زمانی بوده که تام الاجزاء و الشرایط بوده که استصحاب جاری شود چرا که شاید عدم مشکوک المانع معتبر باشد و با بودن آن نماز تام الاجزاء و الشرایط نبوده است.

اما صحت بمعنای صحت تاهلیه؛ یعنی صحت اجزاء سابق بر مشکوک المانعیة که برای الحاق بقیه اجزاء آمادگی دارند، استصحاب صحت تاهلیه چه مشکلی دارند؟ با اینکه قابلیت ضمیمه شدن را دارند و مشکوک المانعیة نمی‌تواند صحت را بهم بزند، در این مورد مشکوک البقاء نیست که استصحاب جاری شود؛ چون یقین به بقاء اجزاء سابقه داریم و صحت تاهلیه که مشکلی ندارد، بلکه مشکل در شیء مشکوک المانعیة است و اجزاء سابقه در هر حالی خصوصیت خودشان به قوت خود باقی است، پس صحت تاهلیه هم احتمال ارتفاع ندارد که استصحاب دارد، بلکه یقین به بقاء آن داریم، و اجزاء سابقه بر آنچه که محقق شدند و صحت تاهلیه منقلب نمی‌شوند. مشکوک المانعیة صحت تاهلیه اجراء سابقه را نفی نمی‌کند بلکه مانع لحوق باقی اجزاء است.

بله استصحاب تعلیقی جاری است، اجزاء سابقه اگر ضمیمه شود به آنها باقی اجزاء قبل از حدوث مشکوک المانعیة و اگر اتیان شود، امتثال صورت گرفته است. و با استصحاب تعلیقی حکم به صحت تاهلیه می‌شود.

اکثر بزرگان این تنبیه را معترض نشدند، ولی مرحوم آیت الله خویی بیان فرمودند و نسبت به کلام شیخ می‌فرمایند: کلام شما در شک در مانع تمام است و فقط استصحاب تعلیقی را حجت نمی‌دانیم خصوصاً در شک موضوعات و مشکوک المانعیة اگر واقعا معتبر باشد، اهلیتی برای اجزاء سابقه نیست که صحت بر آنها مترتب شود، بله صحت تاهلیه قبل از آمدن مشکوک المانعیة موجود بود ولی پس از آن اشیاء سابقه از نظر ضمیمه دیگر اجزاء متزلزل میشود مگر اینکه کسی بگوید خود اجزاء اهلیت آنها باقی است و فقط اهلیت انضمام متزلزل است که محل استصحاب تعلیقی است.

بیان استاد: ما شک در بقاء داریم، چون قبلاً اجزاء قابلیت انضمام بود، و الان شک می‌کنیم قابلیت انضمام است یا نه و شک محقق می‌شود.

مقوله دوم؛

شک در قاطعیت شیء برای نماز، قاطع هر آنچه که هیئت اتصالیه را قطع کند، اگر چیزی هیئت اتصالیه اجزاء نماز را نقض کرد قاطع است، مثل قطره بول و یا حدثی دیگر از فرد را دهد، یا قهقهه در نماز قاطع است، چون هیئت اتصالیه نماز را نقض کرده. مرحوم شیخ فرمودند: مرکبات خارجیه هیئت اتصالیه دارند، که مرکب را تشکیل می‌دهند، و کذلک در مرکبات اعتباریه که از جمله آنها صلاة است، بین تکبیر تا سلام مجموعه ای است بنام صلاة حال اگر شک کردیم چیزی قاطع نماز است یا نه. مثل چند ثانیه مشغول بستن دکمه های لباس شدن، قاطع است یا خیر. پس در قاطعیت شیء شک کردیم، در اینجا بخاطر استصحاب حکم به صحت می‌کنیم و بقاء صلاة را استصحاب میکنیم نه بقاء صحت را استصحاب کنیم. پس در شک در قاطع استصحاب بقاء صلاة میکنیم. در نتیجه استئناف اجزاء سابقه نیاز نیست.

مرحوم آیت الله خویی می‌فرمایند: سخن شیخ در شک در قاطعیت به سه دلیل ناتمام است:

دلیل اول: قاطع چیزی جز مانع نیست؛ چون بعض از اشیاء وجودی در نماز معتبر هستند مثل طهارت و استقبال الی القبله و برخی از اشیاء عدمی هستند، مثل عدم قهقهه و عدم حدث، آنچه که عدمش در نماز معتبر است، اصطلاحا مانع است و شیء سومی بنام قاطع نداریم، حال یکی از آن اشیاء که عدمش شرط است قاطع و مانع است.

بیان استاد: لامشاحة فی الاصطلاح، مرحوم شیخ می‌خواهند بگویند آنچه وجودش مانع است، اسمش مانع است، ولی هیئت اتصالیه را مخدوش میکند، ولی آنچه هیئت اتصالیه را مخدوش نمی‌کند قاطع است.

دلیل دوم: بر فرض اینکه قاطع و مانع دو چیز است، عدم قاطع در نماز شرط است، اگر شرط نباشد یعنی هیئت اتصالیه در نماز لازم نیست و این خلف فرض است. پس قاطع چیزی است که عدم آن در نماز شرط است، یک حیثیت قاطع اعتبار عدم در نماز است اسمش مانع است و آنچه که وجودش ناقض هیئت اتصالیه است، قاطع است. بر فرض از جهت حیثیت دوم استصحاب جاری شود، از حیثیت اول استصحاب جاری نمیشود.

بیان استاد: اشکالی ندارد استصحاب از حیثیت دوم جاری شود و از حیثیت اول جاری نشود و مرحوم شیخ هم همچنین بیانی داشتند و بیان آیت الله خویی نیز همانند شیخ اعظم است.

دلیل سوم در جلسه آینده إن شاء الله خواهد آمد.

خلاصه : در تنبیه یازدهم به دنبال استصحاب صحت نماز در مشکوک المانعیة و مشکوک القاطعیه هستیم، که مرحوم شیخ در مشکوک المانعیة و اینکه صحت بمعنای تام الاجزاء و الشرایط باشد، و یا صحت تاهلیه مراد ما باشد استصحاب را جاری نمی‌دانند در اول بخاطر عدم حالت سابقه و در دوم بخاطر عدم شک لاحق ولی در شک در قاطعیت استصحاب صحت جاری است که مرحوم آیت الله خویی دو اشکال بیان کردند که مبنای شیخ در تفصیل بین مانع و قاطع صحیح نیست و حیثیت های قاطع تفاوت دارد که استاد حسینی به این دو دلیل مرحوم خویی مناقشاتی وارد کردند.