درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه
1401/10/03
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: استصحاب / تنبیهات استصحاب / تنبیه سیزدهم / استصحاب حکم مخصص در عموم ازمانی (دیدگاه محقق اصفهانی)
کلام ما در تنبیه سیزدهم در این نکته بود که گاهی عامی داریم و بر این عام مخصصی وارد میشود که برهه ای از زمان را از عام خارج می‌کند اما در زمان بعد از مخصص مسأله چگونه است، استصحاب حکم مخصص جاری است و یا عموم عام محکم است؟
در این زمینه مرحوم شیخ فرمایشی داشتند، و مرحوم آخوند بیانی داشتند و در تفسیر کلام شیخ نیز آیت الله خویی و محقق نائینی بیاناتی داشتند، در این جلسه تفسیر سومی عرض می‌کنیم که فرمود اگر زمان قید موضوع باشد عموم عام جاری است اما اگر زمان ظرف برای حکم عام باشد، حکم خاص جریان دارد و استصحاب حکم مخصص جاری است.
تفسیر سوم توسط محقق اصفهانی است.
در نهایة الدرایة جلد سوم کلامی در این باب دارند.
نکته: تفسیر محقق اصفهانی را شهید صدر در بحوث جلد ۶ صفحه ۳۳۱ آورده اند[1] و آیت الله فیاض در مباحث الاصولیه با بیان دیگری مطرح کردند و علی الظاهر برداشت این دو بزرگوار از تفسیر محقق اصفهانی مختلف است.
بیان شهید صدر از تفسیر محقق اصفهانی از کلام شیخ
مراد مرحوم شیخ تفصیل است بین فرضی که زمان به نحو عموم لحاظ شده، یعنی عموم ازمانی در کار است و موضوع ما فی کل آن ملحوظ کفرد للعام، و موضوع گویا در هر زمان فردی برای عام است، و عام ما انحلال افرادی و ازمانی دارد، و هر فرد از عام در هر زمانی یک حکم دارد و مفرد موضوع است، العلماء یعنی هر عالم در هر زمان یک حکم دارد و چند عالم در برهه ای زمان خارج شدند و الباقی داخل، و فرض دیگر گاهی زمان از اطلاق کلام بدست می‌آید و چون مولا زمانی را نگفته است، اطلاق زمانی دارد، پس تمام زمان ها گاهی از عموم و گاهی از اطلاق برداشت میشود.
فرق بین عموم و اطلاق چیست؟
نه اینکه زمان اگر از عموم استفاده شد، مفرد موضوع است و اگر از اطلاق استفاده شد، مفرد موضوع نیست، در اطلاق هم به تعداد زمان احکام متعدد هستند. فرق آنها در مقام دلالت دلیل و مقام اثبات است، در مطلق فقط طبیعی حکم لحاظ شده بدون اینکه قیدی برای حکم ذکر شده باشد، و هر فردی از طبیعت عالم در زمانی لحاظ میشود. در مطلق طبیعت حکم و موضوع و زمان وجود دارد ولی قیدی وجود ندارد ولی در عام هر فرد از طبیعی و هر فرد از زمان لحاظ میشود، و هر فردی از لحاظ عرضی و طولی حکمی جدا دارد. اگر شامل عموم باشد به حکم عام مراجعه میشود ولی اگر از اطلاق استفاده شود حکم خاص استصحاب میشود.
مثلاً روز جمعه اکرم العلماء فی کل الاحوال و الازمنه و زمان به نحو عام استفاده شده است، و روز شنبه می‌گوید لاتکرم زیدا العالم یوم السبت و روز یکشنبه عمرو عالم اکرام میشود و زید عالم نیز اکرام میشود، چون زمان از عموم استفاده شده است و به تعداد افراد و ازمنه احکام متعددی داریم که از عام استفاده کردیم. اما اگر زمان های متعدد را از اطلاق کلام استفاده کردیم مثل اکرم العلماء، تمسک به عام پس از تخصیص نمی‌شود؛ چون زمانی که زمان تخصیص باشد، فاصه شد و تخلل عدم در روز شنبه مساوی با تعدد است و موضوع واحد تقسیم پذیر نیست، چون اطلاق دال بر موضوع واحد است و اگر پس از تخلل عدم بخواهیم مجدد حکم را اعاده کنیم، موضوع متعدد خواهد شد و خلف فرض اطلاق ما می‌باشد.
پس تفسیر سوم به استفاده زمان از عموم و اطلاق بازمی‌گردد. بنابراین تفسیری که بیان شد، برای زمانی است که مخصص از ابتدا واقع شده است و گاهی مخصص پس از عمل به عام وارد میشود و گاهی آخرین روز از عمل به عام است و استصحاب حکم مخصص معنایی ندارد، اگر تخصیص اول و وسط باشد عامی که از عموم استفاده شود جاری است و با تفسیر محقق اصفهانی جهت بحث تنبیهات استصحاب مشخص میشود؛ چون بحث درباره اطلاق زمانی است و ارتباطی با استصحاب دارد و از این جهت مشکلی نیست.
