درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه
1401/12/06
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: استصحاب / تنبیهات استصحاب / تنبیه هجدهم / خصوصیات قاعده فراغ و تجاوز
کلام ما در ادله‌ای بود که بیانگر دوئیت قاعده فراغ و تجاوز بودند، سه دلیل مطرح شد و کلام در دلیل چهارم است، این دلیل هم از مرحوم محقق نائینی نقل شده است در اجود التقریرات جلد چهار صفحه ۲۱۳[1] و فوائد الاصول جلد چهار صفحه ۶۲۲ [2]
اگر قرار باشد این دو قاعده یکی باشند در یکجا ما با مشکلی مواجه می‌شویم، در خصوصیتی که در فراغ است برخورد ما با تجاوز متفاوت می‌شود و یک قاعده به دو شیوه مختلف در آن واحد استفاده نمی‌شود.
محل مشکل: داخل جزء شدیم و در جزء سابق شک کردیم
بیان: وارد سجده شدیم و شک در رکوع کردیم، قاعده فراغ اقتضای انجام مشکوک فیه را دارد چون هنوز از نماز فارغ نشده است فلذا حضرت فرمودند انما الشک اذا کنت فی شیء لم تجزه و مفهوم قاعده فراغ اعتنا به شک در اجزاء است، اما منطوق قاعده تجاوز که گذشت از جزء است اقتضای عدم اعتنا به شک در جزء را دارد پس قاعده فراغ دال بر انجام رکوع و قاعده تجاوز دال بر عدم اعتنا به شک است مفهوم قاعده فراغ با منطوق قاعده تجاوز تنازع و تنافی است، پس نمی‌شود یک قاعده بگوید اعتنا بکن و همان قاعده بگوید اعتنا نکن بله، اگر دو قاعده باشند تبعا تعارض می‌کنند و تعارض بین دو شیء صورت می‌گیرد اما یک قاعده نمی‌شود خود درگیری داشته باشد.
اما اگر دو قاعده استفاده کردیم مشکلی لازم نمی‌آید؛ چون منطوق قاعده تجاوز را بر مفهوم قاعده فراغ مقدم می‌کنیم یا به حکومت و یا بوسیله تخصیص: ادله قاعده تجاوز در مورد قاعده فراغ هم وارد شده است، و در مفهوم قاعده فراغ تجاوز حاکم است و اگر تجاوز بر مفهوم فراغ مقدم نشود هیچ موردی برای قاعده تجاوز باقی نمی‌ماند چون تمام موارد قاعده تجاوز در مفهوم قاعده فراغ داخل می‌شود.
پاسخ مرحوم آیت الله خویی به دلیل چهارم
در مثال فوق، شک در صحت نماز است، اما شک در صحت ناشی از وجود رکوع است و شک در وجود رکوع سبب شک در صحت نماز است، شک در صحت به شک در وجود جزء یا شرط بازمی‌گردد (یا گاهی ناشی از عروض مانع و یا قاطع نیز می‌باشد)، قاعده تجاوز دال بر عدم اعتنا به شک است، و دیگر شکی در صحت نماز برای ما باقی نمی‌ماند که مورد قاعده فراغ لازم بیاید و این بیان در مورد شک در جزء و صحت‌های مشابه نیز جاری می‌شود.
امکان کون قاعدتین قاعدة واحدة
سؤال: آیا قاعده فراغ به تجاوز بازگردد یا بالعکس؟ (در فرض دوئیت)
آیت الله خویی: فراغ به تجاوز بازمی‌گردد اما استاد ما محقق نائینی تجاوز را به فراغ بازمی‌گردانند.
بیان آیت الله خویی: همیشه شک در صحت به شک در وجود جزء و شرط بازمی‌گردد.
