درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه
1401/12/15
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: استصحاب / تنبیهات استصحاب / تنبیه هجدهم / قاعده فراغ و تجاوز
کلام ما در این بود که برای جریان قاعده تجاوز و جریان قاعده فراغ آیا دخول در غیر لازم است یا خیر؟ عرض شد چون مراد در قاعده تجاوز، تجاوز از محل مشکوک فیه است و این مفهوم زمانی صادق است که انسان در غیر داخل شده باشد، لذا در تجاوز حتماً باید در غیر داخل شده باشد اما در قاعده فراغ مراد از مضی را، مضی از مشکوک فیه دانستند و این با فراغ از مشکوک فیه محقق می‌شود و لو داخل در غیر نشده باشد. پس اطلاق ادله فراغ چه داخل در غیر شده باشد و چه داخل در غیر نشده باشد، ادله فراغ جاری می‌شود.
دیروز مقیدی برای قاعده فراغ که صحیحه زراره و موثقه اسماعیل بن جابر باشد عرض شد و پاسخ دادیم این دو دلیل مختص به قاعده تجاوز هستند.
مقید دوم
و مما یتوهم کونه مقیدا للاطلاق موثقه ابن ابی یعفور
موثقه ابن ابی یعفور
۱۲۴۴- ۲-وَ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا شَکَکْتَ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْوُضُوءِ وَ قَدْ دَخَلْتَ فِی غَیْرِهِ فَلَیْسَ شَکُّکَ بِشَیْ ءٍ إِنَّمَا الشَّکُّ إِذَا کُنْتَ فِی شَیْءٍ لَمْ تَجُزْهُ.[1]
اولاً مستدل می‌گوید این روایت ناظر به قاعده فراغ است؛ چون دلیل خاص داریم وضو از مستثنیات قاعده تجاوز است حال آنکه بحث روایت وضو است.
چهار پاسخ آیت الله خویی به استدلال فوق
الف) معنای موثقه اجمال دارد، مرجع ضمیر غیره دو احتمال دارد؛
به شیء بازگردد و موجب ظهور روایت نمی‌شود
به وضو بازگردد و باید در غیر وضو باید داخل شده باشد
هیچ‌یک از احتمالات مقدم نیست، بله اگر به وضو بازگردد خوب است و شرطیت دخول در غیر می‌شد حال آنکه ما ظهوری بر مطلب فوق نداریم.
لاحتمال رجوع الضمیر فی قوله و قد دخلت فی غیره الی الشیء لا الی الوضوء و لو لم نقل بظهوره الی الشیء فلااقل من الاحتمال.
ب) لو سلمنا عود الضمیر الی الوضوء؛
و فرض این است که مختص قاعده فراغ است، و تصریح به دخول در غیر شده است؛ پس می‌فهمیم عدم اعتنا به شک مختص قاعده تجاوز است و نهایت عدم شمول قاعده تجاوز نسبت به وضو را از اعراض اصحاب از این روایت استفاده می‌کنیم. و خصوصیت تجاوز دخول در جزء بعد و غیر است.
چون در انتهای روایت آمده است که (إِنَّمَا الشَّکُّ إِذَا کُنْتَ فِی شَیْءٍ لَمْ تَجُزْهُ.) دخول در غیر را به نحو شرط نگفته است بلکه یکی از مصادیق تجاوز دخول در غیر است و اگر اینطور نگوییم بین صدر و ذیل روایت تضاد ایجاد می‌شود؛ چون اگر کسی از وضو فارغ شد و داخل در غیر وضو نشد: صدر روایت می‌گوید دخلت فی غیره باید به شک اعتنا نکنیم، و ذیل می‌گوید دخول در غیر موضوعیت ندارد و دخول در غیر شرط نیست و بین صدر و ذیل عدم سازگاری ایجاد می‌شود و ما می‌گوییم مراد قاعده تجاوز است.
و بعد بخاطر صحیحه زراره دست از ظهور این روایت که شمول قاعده تجاوز بر وضو باشد برمی‌داریم.
ج) مرحوم آیت الله خویی می‌فرمایند: افرادی که در قاعده فراغ دخول در غیر را شرط می‌دانند، سؤال می‌کنیم منظور شما چیست؟
احتمال اول: داخل در غیری شود که مترتب بر مشکوک فیه سابق است: مثال شک در وضو کردیم و وارد در نماز شدیم (نمازی که مترتب بر وضو است)
اگر این احتمال باشد موثقه عبد الله بن ابی یعفور شامل این مورد نمی‌شود؛ چون این موثقه غیره را دارد که شامل نماز و غیر نماز می‌شود.
احتمال دوم: دخول در مطلق غیر را شامل می‌شود، غیری که مترتب و یا غیر مترتب بر دیگری است نماز یا کتاب خواندن پس از وضو. و به مجرد فراغ از وضو خود به خود داخل در غیر می‌شود و لو آن غیر سکون یا حرکت است و در قاعده فراغ خود به خود دخول در غیر حاصل می‌شود لذا قید وجود در غیر لغو می‌شود، انسان یا در حال حرکت است یا ساکن است، یا در حال افتراق و اجتماع است و دخول در غیر در قاعده فراغ شرط نیست.
د) بر فرض در موثقه دخول در غیر مطرح نمی‌بود، حتماً در مورد خاص خود باید داخل در غیر شده باشد؛ مورد موثقه وضو است، و در وضو باید داخل در غیر شده باشیم و در غیر وضو به اطلاقات عمل می‌کنیم. و در عدم اعتنا به شک در وضو دخول در غیر را لازم می‌دانیم.
پس موثقه عبد الله بن ابی یعفور مانع اطلاقات نیست، اطلاقات نیز بیانگر جریان قاعده فراغ در صورت دخول و عدم دخول در جزء بعد و غیر است.
