درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه
1401/12/16
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: استصحاب / تنبیهات استصحاب / تنبیه هجدهم / قاعده فراغ و تجاوز
کلام ما در این بحث بود که در جریان قاعده فراغ دخول در غیر شرط است یا خیر؟ بعنوان مثال جریان قاعده فراغ در نماز باید در عمل دیگری بعد از نماز داخل شده باشیم یا صرف اتمام نماز کافی است؟ عرض شد ادله در این زمینه اطلاق دارند و اعم دخول در غیر و غیر آن هستند.
در نقطه مقابل برخی از ادله مطرح می‌شود که بر اساس آنها اطلاق فوق تقیید می‌خورد، یعنی در قاعده فراغ مثل قاعده تجاوز دخول در غیر شرط است تا بدینجا برخی از آنها را گفتیم و پاسخ دادیم، امروز کلام در آخرین مقید است.
مقید سوم
صحیحه زراره
۱۲۴۳- ۱-مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا کُنْتَ قَاعِداً عَلَی وُضُوئِکَ فَلَمْ تَدْرِ أَ غَسَلْتَ ذِرَاعَیْکَ أَمْ لَا فَأَعِدْ عَلَیْهِمَا وَ عَلَی جَمِیعِ مَا شَکَکْتَ فِیهِ أَنَّکَ لَمْ تَغْسِلْهُ وَ تَمْسَحْهُ مِمَّا سَمَّی اللَّهُ مَا دُمْتَ فِی حَالِ الْوُضُوءِ فَإِذَا قُمْتَ عَنِ الْوُضُوءِ وَ فَرَغْتَ مِنْهُ وَ قَدْ صِرْتَ فِی حَالٍ أُخْرَی فِی الصَّلَاةِ أَوْ فِی غَیْرِهَا فَشَکَکْتَ فِی بَعْضِ مَا سَمَّی اللَّهُ مِمَّا أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیْکَ فِیهِ وُضُوءَهُ لَا شَیْ ءَ عَلَیْکَ فِیهِ فَإِنْ شَکَکْتَ فِی مَسْحِ رَأْسِکَ فَأَصَبْتَ فِی لِحْیَتِکَ بَلَلًا فَامْسَحْ بِهَا عَلَیْهِ وَ عَلَی ظَهْرِ قَدَمَیْکَ فَإِنْ لَمْ تُصِبْ بَلَلًا فَلَا تَنْقُضِ الْوُضُوءَ بِالشَّکِّ وَ امْضِ فِی صَلَاتِکَ وَ إِنْ تَیَقَّنْتَ أَنَّکَ لَمْ تُتِمَّ وُضُوءَکَ فَأَعِدْ عَلَی مَا تَرَکْتَ یَقِیناً حَتَّی تَأْتِیَ عَلَی الْوُضُوءِ الْحَدِیثَ.[1]
فرغت منه و صرت فی حال اخری محل استشهاد است پس در جریان قاعده فراغ هم مثل تجاوز دخول در غیر شرط است.
پاسخ: مرحوم آیت الله خویی می‌فرمایند:
الف) اگر دخول در غیر لازم باشد این روایت بنفسها دخول در غیر اعتبار نمی‌شود، چون در عبارت مادمت فی حال الوضوء آمده است و عدم اعتنا به شک در حالت فارغ شدن از وضو است، پس صرف فارغ شدن از وضو کافی است و لو داخل در غیر نشده باشد.
ان قلت: در عبارت روایت و بخش دیگر روایت صرت فی حال اخری وارد شده است.
قلت: روایت در مقام بیان اوضح افراد قاعده فراغ است و ناظر به فرد غالب است و در مقام بیان انحصار نیست.
لذا دخول در غیر موضوعیت ندارد، اگر قرار باشد در قاعده فراغ دخول در غیر لازم باشد، بین صدر و ذیل روایت تدافع و تمانع ایجاد می‌شود، وقتی وضو انجام شده و داخل در عمل دیگر نشده حکم چیست؟
از مادمت فی حال الوضوء استفاده می‌شود که اعاده شود و به شک اعتنا شود و فرد فارغ از وضو در حال وضو نیست و مفهوم آن می‌شود تکلیفی برای اعاده ندارد
از صرت فی حال اخری استفاده می‌شود که به شک خود اعتنا کند چون در غیر هنوز داخل نشده و از مفهوم آن استفاده می‌شود به شک خود اعتنا کند و اینگونه بین صدر و ذیل روایت تدافع ایجاد شده است.
حل این تمانع به این است که و لو داخل در عمل دیگری نشده به شک اعتنا نکند.
ب) ما بر فرض از این روایت دخول در غیر قاعده فراغ را استفاده کنیم، این روایت مختص باب وضو است، و در باب وضو هم گفتیم که در این روایت شک در غسل و مسح آمده است و آنچه در صحیحه آمده باید به شک اعتنا کنیم مادامی که در غیر داخل نشدیم؛ چون ادله عدم جریان قاعده تجاوز در وضو چنین چیزی را دلالت دارد و گفتیم قاعده تجاوز در وضو جاری نمی‌شود. پس مدعای شما با ما یکی است منتها در باب وضو و منحصر در این باب است. ولی بنده عرض کردم که دخول در غیر خود به خود جاری می‌شود.
پس این مسأله روشن شد که در قاعده فراغ دخول و عدم دخول در غیر شرط نیست و ادله قاعده از این جهت اطلاق دارد.
قاعده تجاوز در وضو جاری نمی‌شود بدلیل اجماع و صحیحه زراره که بیان شد.
سؤال: قضیه تیمم و غسل چگونه است قاعده تجاوز جاری است یا خیر؟ آیا در عدم جریان قاعده تجاوز ملحق به وضو هستند یا خیر؟
شیخ انصاری در کتاب الطهارة از گروهی نقل کردند که قائل به الحاق هستند و در غسل و تیمم قاعده تجاوز جاری نمی‌کنند.
مرحوم آیت الله خویی می‌فرمایند: دلیل بر الحاق غسل و تیمم به وضو دو مورد است.
الف) دلیل محقق نائینی در فوائد الاصول جلد چهار صفحه ۶۲۱: ادله قاعده تجاوز مختص به نماز هستند و شامل وضو و غسل و تیمم نمی‌شوند و خروج تخصصی از ادله دارند و ادله از اول مخصوص نماز است.
اگر در اصل پرداخت زکات شک کنیم قاعده تجاوز جاری نیست و باید مجدداً پرداخت شود، اگرچه که استصحاب عدم نیز جاری است.
پاسخ آیت الله خویی: بحث مبنایی است و عناوین عام قاعده تجاوز شامل غیر باب نماز هم می‌شود.
ب) در جلسه بعد مطرح خواهد شد.
