درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: استصحاب / تنبیهات استصحاب / تنبیه هجدهم - قاعده فراغ و تجاوز - موارد ورود در غیر

مثال آن ورود در قنوت و شک در قرائت است، مرحوم سید و محشین عروه قائل شدند که قاعده تجاوز جاری میشود و مرحوم آیت الله خویی مناقشه ای دارند؛ به نظر ما قاعده تجاوز جاری نمیشود بخاطر اینکه قاعده تجاوز در جایی است که مضی مشکوک فیه صدق کند و مضی از محل آن زمانی ثابت است که مشکوک فیه سابق بر غیر باشد، مثل قرائت نسبت به رکوع اما اگر مشکوک فیه سابق بر جزء مستحب بود، مثل قنوت، در قرائت وقوع قبل از قنوت بودن شرط نیست چون که ممکن است انسان اصلا قنوت را نیاورد، پس ضابطه قاعده تجاوز در اینجا جاری نمیشود، تجاوز از محل مشکوک و دخول در غیر باید باشد که در اجزاء مستحب عمل جاری نیست.

به تعبیر دیگر کلمه جزء بر اجزاء مستحب جاری نمیشود و اجزاء واجب جزء عمل هستند و اجزاء مستحب کلمه جزء برای آنها از باب مسامحه در تعبیر است و الا به صورت دقیق شیء مستحب جزء عمل نیست، فلذا اگر اتیان نشود آن عمل صحیح است. جاوزت برای دخول در قنوت صادق نیست.

یا اینکه اگر کسی تکبرة الاحرام را گفته و در استعاذه شک در تکبیر کرد باز هم قاعده تجاوز جاری نمیشود. ولی اگر وارد قرائت شویم قاعده تجاوز جاری است.

بیان استاد: صحیح است که شیء مستحب است، ولی بعنوان جزئی از نماز اتیان میشود و یا جزئی مستقل؟ تمام شرایط صحت نماز در رابطه آن جزء مستحب نیز باید رعایت شود و اشکالی ندارد که مرکبی دارای اجزاء واجب و باشد. بله اینکه جواز ترک وجود دارد دال بر استحباب است ولی استحباب خارج کننده شیء از جزئیت نیست.

جزئیت دارد به این معنا که می‌توان اتیان شود و ترک شود. و ضابطه قاعده تجاوز هم بر آن منطبق است. شک در قرائت و دخول در قنوت و به نظر می‌رسد ما با محشین و صاحب عروة همراه می‌شویم.

تفاوت شیء مستحب و واجب واضح است به همان ضابطه ای که سوره را از حمد در بیان آیت الله خویی جدا کرد.

سلمنا که جزء نباشند باز هم قاعده تجاوز جاری است چون اطلاق قاعده این فرض را نیز شامل می‌شود.

مصداق دیگر؛ شک در رکوع در حال هوی الی السجود

آیا در مقدمه جزء بعد قاعده تجاوز نسبت به جزء قبل نیز حاصل می‌شود یا خیر ؟

یا شک در سجده در حال نهوض الی القیام در مثالی دیگر.

آیت الله خویی می‌فرمایند: برخی هر دو مورد را جزء قاعده تجاوز می‌دانند، مقدمه واجب بعدی است و دخول در غیر صادق است.

بیان استاد: اگر ما در قنوت، قائل به جریان تجاوز شویم این‌جا به طریق اولی قائل به تجاوز می‌شویم چون قنوت جزء مستحب است و دخیل در تحقق ماهیت نیست، چون این‌جا هوی الی السجود یا نهوض الی القیام شرط تحقق واجب است و تا انجام نشود جزء بعد محقق نمی‌شود پس تأثیر هوی الی السجود نسبت به تأثیر قنوت در نماز کاملاً بیشتر است لابد از نهوض و هوی هستیم بغیر از قنوت که جزء مستحبی است.

آیت الله خویی و جماعتی از جمله محقق نائینی می‌فرمایند: در هیچکدام از این دو مثال قاعده تجاوز جاری نمی‌شود.

دخول در شرط و مقدمه و شک در جزء قبل؛ اما اما نصوص را کنار می‌گذاریم و با قطع نظر از آنها قاعدة تجاوز خروج از محل دیگری بود، در حالی که در جزء بعد داخل نشده ایم، از محل جزء قبل رد نشده ایم. اگر قیام صورت گرفت و سجده فراموش شده باشد باید بنشینیم و سجده را انجام دهیم و یا اگر در هوی الی السجود باشیم باید برگردیم و قیام متصل به رکوع را انجام دهیم و رکوع محقق شود، سپس سجده برویم.

بنده عرض می‌کنم هوی الی السجود شرط الجزء است و تجاوز از محل نیز صادق است چون از محل رکوع گذشته است. سلمنا تجاوز از محل شرط باشد در هوی الی السجود تجاوز از محل صادق است مگر بحث در مقام ادله باشد. و به نظر می‌رسد قاعده تجاوز در اینجا نیز جاری می‌شود. جاوزت از رکوع و دخلت و فی هوی الی السجود.

توضیح آیت الله خویی همان است و هوی الی السجود را جزء نمی‌دانند.

سپس فرمایش صاحب مدارک را بیان می‌کنند که در جلسه بعد مطرح خواهد شد.