درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: استصحاب / تنبیهات استصحاب / تنبیه هجدهم - قاعده فراغ و تجاوز - موارد ورود در غیر

در جلسه گذشته بیان شد که در مقدمات هم قاعده تجاوز جاری است یا خیر؟

مقدمات در دو مثال مطرح است

الف) در هوی الی السجود: این مقدمه سجده است و اگر داخل در سجده شدم به شک در رکوع اعتنا نمی‌کردم در هوی آن هم قاعده تجاوز از رکوع جاری است یا خیر؟

ب) نهوض الی القیام: در حال بلند شدن و قرائت، برپاخاستن مقدمه قرائت قائما است، در حال قیام قاعده جاری است یا خیر؟

برخی قاعده تجاوز را جاری دانستند، اما ما و شیخ ما نائینی قاعده را در اینجا جاری نمی‌دانیم.

أما المقدمات- کما إذا شک فی الرکوع حال الهوی إلی السجود، أو شک فی السجود حال النهوض إلی القیام- فاختار بعضهم جریان قاعدة التجاوز فی المقامین، لشمول الغیر للمقدمات أیضا. و ذهب جماعة- منهم المحقق النائینی (ره) - إلی عدم جریانها فی المقامین. و هذا هو الصحیح- أما مع قطع النّظر عن النصوص الواردة فی المقامین، فلأن جریان القاعدة منوط بصدق التجاوز و الخروج عن محل الشی‌ء المشکوک فیه، کما تقدم. و لا یصدق هذا المعنی عند الدخول فی المقدمات، لعدم کونها من الأجزاء، إذ لم یدل دلیل علی کون الهوی أو النهوض معتبراً فی الصلاة، بل لا یعقل کونهما من الأجزاء و تعلق الأمر الضمنی بهما، إذ بعد الأمر بالسجود یکون الهوی حاصلا لا محالة، لامتناع الطفرة. و علی تقدیر إمکانها فی نفسها لا تکون مقدورة للمکلف، فیکون الأمر به لغواً.

و کذا النهوض مما لا بد منه بعد الأمر بالقیام، لامتناع الطفرة أو عدم کونها مقدورة للمکلف، فلا حاجة إلی الأمر به بعد الأمر بالقیام. و أما مع ملاحظة النصوص، فلما سیجی‌ء قریباً إن شاء اللَّه تعالی.

و فصّل صاحب المدارک بین المقامین: فقال بجریان القاعدة فی المقام الأول، و عدمه فی الثانی. و اعترض علیه صاحب الحدائق بما حاصله أن التفصیل بین المقامین کالجمع بین المتناقضین، لأن لفظ الغیر المذکور فی الروایات الدالة علی قاعدة التجاوز إن کان شاملا للمقدمات، فتجری القاعدة فی المقامین، و إلا فلا تجری فیهما.[1]

بیان کردیم که آیت الله خویی؛ چون رد شدن از محل را ملاک می‌دانند که هنوز از محل از در هوی الی السجود گذشته نشده است، و در حال نهوض الی القیام هم همینطور است.

صاحب مدارک

ایشان بین دو مقام فرق گذاشتند، در هوی الی السجود قاعده تجاوز جاری است بغیر از نهوض الی القیام.[2]

اگر بین دو مقام تفصیل قائل شوید، جمع بین متناقضین است. چون لفظ غیر که در روایات قاعده تجاوز آمده اگر شامل مقدمات شود در هر دو مقام قاعده باید جاری شود و نهوض الی القیام با هوی الی السجود یکی است.

اشکال آیت الله خویی

و الانصاف ان هذا الاعتراض مما لاینبغی صدوره من مثله[3]

چون قاعده تجاوز قاعده عقلی نیست که تخصیص بردار نباشد، بلکه شرعی است و اختصاص و تعمیم آن بدست شارع است، شارع حق دارد این قاعده را در مقامی جاری کند و در دیگری جاری نکند، ما باید سراغ دلیل صاحب مدارک برویم که اگر از ادله استفاده کرده باشد و ما هم از آن پیروی می‌کنیم.

بیان استاد: کلام ما بدون در نظر گرفتن ادله وارده است، و خلطی بین مورد و ما نحن فیه شده شده است، بله می‌توان ایستگاهی برای تحریر جدید محل نزاع باشد.

مستندات صاحب مدارک

دو روایت مستند کلام صاحب مدارک است:

الف) عبد الرحمن بن ابی عبد الله

۸۲۰۷- ۶- وَ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلٌ رَفَعَ رَأْسَهُ عَنِ السُّجُودِ فَشَکَّ قَبْلَ أَنْ یَسْتَوِیَ جَالِساً فَلَمْ یَدْرِ أَ سَجَدَ أَمْ لَمْ یَسْجُدْ قَالَ یَسْجُدُ قُلْتُ فَرَجُلٌ نَهَضَ مِنْ سُجُودِهِ فَشَکَّ قَبْلَ أَنْ یَسْتَوِیَ قَائِماً فَلَمْ یَدْرِ أَ سَجَدَ أَمْ لَمْ یَسْجُدْ قَالَ یَسْجُدُ.[4]

وقتی در نشستن بعد از سجده فرمودند یسجد، پس از آن هم به طریق اولی باید سجده را به جای بیاورد.

ب) صحیحه عبد الرحمن بن ابی حجاج ( دلیل برای جریان قاعده تجاوز در مقام اول)

۸۰۷۳- ۶- وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلٌ أَهْوَی إِلَی السُّجُودِ فَلَمْ یَدْرِ أَ رَکَعَ أَمْ لَمْ یَرْکَعْ قَالَ قَدْ رَکَعَ.[5]

پس با توجه به روایات تفصیل وارد است.

بیان آیت الله خویی

روایت اول دلالت بر عدم جریان می‌کند بعلاوه اینکه با غض نظر از نصوص خاص عدم جریان صحیح است ( هم دلیل روایی داریم و هم مقتضای ادله عام چنین است که بیان شد، نهوض الی القیام جزء بعد نیست و ادله قاعده تجاوز شامل آن نمی‌شود )

بیان محقق نائینی

اما روایت دوم تعبد شرعی بر ما لازم می‌کند، و اعم از این است که به حد سجده رسیده است یا خیر؟

بیان استاد

عبارت اهوی ظاهر بل نص در هوی الی السجود است.

فردا نقد مرحوم آیت الله خویی بر این کلام محقق نائینی خواهد آمد.