درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: استصحاب / تنبیهات استصحاب / تنبیه هجدهم / قاعده فراغ و تجاوز / موارد جریان قاعده

امر ششمی که آیت الله خویی می‌فرمایند بیان این نکته است که ما گفتیم قاعده فراغ پس از فراغ از عمل در شک صحت و فساد جاری می‌شد که قدر متیقن قاعده همین مقدار بود، قاعده تجاوز هم گذشتن از جزء و شک در اصل وجود شیء بود.

اینک آیت الله خویی می‌فرمایند تفاوتی ندارد شکی در جزء باشد و یا شک در شرط باشد، شک در جزء در یکی از تنبیهات خواندیم که گواهی در جزء اخیر است و گاهی در جزء غیر اخیر، و اگر در صحت و فساد جزء اخیر شک کند، قاعده فراغ جاری می‌شود و اگر شک در وجود جزء اخیر باشد یا از محل گذشته است که محل قاعده تجاوز است و یا در محل هستیم که باید جزء اعاده شود.

اما محل بحث این‌جا است که اگر شک در شرط باشد سه قسم مطرح می‌شود.

الف) شک در شرط و ما می‌دانیم از شروطی است که تحقق آن قبل از عمل شرط است (شرط متقدم)

از نظر جعل شرعی بر عمل مقدم است مثل اقامه، در فرض نذر اقامه و قول به وجوب آن

ب) شرط مقارن: شرط اجزا و گاهی شرط مجموع است یعنی از ابتدا تا انتهای عمل موجود باشد.

مثال شرط اجزاء مقارن؛ استقرار در صلاة و اگر شخص حین بسم الله ناهموار باشد استقرار مختل شده است ولی شرط برای اجزاء است نه شرط تخلل بین اجزاء و یا مثل نیت به قصد تقرب یا قصد امتثال و عدم النیة بین اکوان وضو اشکالی ایجاد نمی‌کند، وجوب نیت در نماز هم به ادعای ایشان چنین است بله در روزه بر خلاف این است و نیت امساک باید از ابتدا تا انتها وجود داشته باشد بنابر نیت قطع و قاطع (برگشتن از نیت یا نیت ایجاد مفطر و مبطل)

مثال شرط مجموع مقارن با عمل؛ مثل استقبال القبلة که باید در حالات متخلل بین اجزا هم این شرط رعایت شود و یا مثل طهارت از حدث اگر پس از بسم الله الرحمن الرحیم بادی خارج شود و به سرعت وضو بگیرد نماز باطل می‌شود چون طهارت مستمرا شرط است.

شک در شرط اگر پس از فراغ از نماز باشد قاعده فراغ جاری می‌شود. بنابر هر سه قسم فوق قاعده جاری است، و قدر متیقن از قاعده فراغ در همین مورد است اما اگر شک در شرط باشد اما در اواسط عمل باشیم مثل شک در صحت وضو در نماز در شرط مقدم، قاعده تجاوز جاری است چون تجاوز از محل صادق است. شاهد مطلب هم دخلت فی غیره فشکک لیس بشیء است.

اما شک در شرط مقارن نسبت به اجزاء، شک در صحت شرط حین اشتغال به اجزاء سابق قاعده فراغ جاری می‌شود چون قاعده فراغ در شک در صحت عمل است و یکی از موارد جریان آن در اثناء عمل پس از فراغ از جزء قبل است و تفاوتی ندارد شرط مشکوک شرط جزء باشد یا شرط مجموع باشد.

وجه دوم: شاک در تحقق شرط فعلی باشد قاعده فراغ جاری نمی‌شود چون فارغ از جزء نشده است، اما اگر شک در جزء سابق دارد و در جزء بعد داخل نشده است مثل اینکه پس از بسم الله در استقرار آن شک کند و در تخلل بین دو جزء است، قاعده فراغ جاری می‌شود، بله احراز شرط نکرده است اما نماز وی صحیح است چون شرط جزء بوده و تخلل جزء نیست اما اگر شک در استقرار داشته باشد قاعده فراغ جاری است.

شرط اگر شرط مجموع باشد پس از نماز قاعده فراغ جاری است، ولی اگر احراز فعلی نشد، مثل استقبال القبلة و شک در آن قاعده فراغ جاری نمی‌شود. و اگر شرط جزء باشد مثل طمأنینه در جزء و داخل در جزء بعد شده باشد قاعده فراغ جاری می‌شود.