درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: استصحاب / تنبیهات استصحاب / تنبیه هجدهم / قاعده فراغ و تجاوز / جریان قاعده فراغ و تجاوز در شک در نیت

کلام ما در امر هشتمی بود که آیت الله خویی در مصباح الاصول متعرض شدند.

موالات بین اجزاء نماز

در جلسه گذشته وارد بحث نیت شدیم، ایشان فرمودند نیت بمعنای قصد قربت است، و اعتبار آن در عمل به حکم شرع است آنگاه هرگاه فرد نماز را سلام داد و شک در نیت کرد، نمی‌داند به نیت نماز صبح بود یا نیت تمرین فرزند نابالغ بوده، شک می‌شود که آیا نیت دارد یا خیر، قاعده فراغ جاری می‌شود. در وسط نماز هم جاری می‌شود _ چون ایشان قائل به جریان قاعده فراغ در اثناء عمل نیز هستند _.

اگر نیت بمعنای قصد امتثال باشد، اعتبار آن بحکم عقل و عقلاست و هر عاقلی حین عمل با قصد انجام می‌دهد و بخاطر امر آن را انجام می‌دهد و بخاطر طلب مولا انجام می‌دهد.

نیت به این معنا، گاهی شک پس از نماز است و گاهی در اثناء عمل است، اگر پس از نماز باشد قاعده فراغ جاری نمی‌شود برخلاف نیت بمعنای قصد قربت؛ چون شک در قصد امتثال در واقع شک در اصل اتیان مأمور به است لذا قاعده فراغ جاری نمی‌شود چون صلاة وقتی صلاة است که با قصد امتثال امر باشد، بنابراین در این صورت قاعده اشتغال جاری می‌شود و باید عمل مجدد انجام داده شود.

بنده عرض می‌کنم تفاوتی بین این دو نیت از این جهت نیست؛ در شک قصد قربت نیز می‌توان به این معنا عودت داد که شک در اصل مأمور به است پس هر دو معنای نیت واحد هستند یا در هر دو فراغ جاری کنیم و یا در هر دو اشتغال جاری کنیم.

جزء نماز رکوع با قصد امتثال امر نیست که شک در آن شک در وجود باشد، نفس رکوع و قرائت و دیگر اجزاء، جزء هستند.

مثالهای آیت الله خویی

مثال: وقتی در آب فرو رفته و هوا گرم بوده به قصد غسل بوده یا به قصد تبرید، قاعده فراغ جاری نمی‌شود چون نمی‌داند قصد امتثال امر غسل را کرده و یا واجد قصد امتثال بوده یا نه گفتیم قاعده فراغ جاری نمی‌شود.

اثناء نماز نمی‌داند نسبت به اجزاء سابق قصد امتثال امر کرده یا خیر باز هم قاعده فراغ جاری نمی‌شود چون شک در اصل وجود صلاة است، ماهیت مرکب بعلاوه قصد امتثال امر و وقتی نمی‌داند اصل ماهیت شکل گرفته یا خیر شک در اصل وجود است و قاعده فراغ جاری نمی‌شود.

البته ما عرض می‌کنیم ظاهراً سهو القلمی است، چون اگر شک در اصل وجود است مجرای قاعده تجاوز است (البته عند القائلین به).

بله، اگر قصد عنوان را در جزء در حال انجام احراز کند می‌داند در رکوعی است که آن را با قصد امتثال امر انجام می‌دهد اما نسبت به این قصد در قرائت مشکوک است، قاعده تجاوز نسبت به اجزاء سابق جاری می‌شود؛ چون شک نسبت به آنها شک در وجود پس از دخول در غیر است.

مثالی دیگر: مرحوم آیت الله خویی می‌فرمایند مرحوم صاحب عروه در خاتمه عروه می‌فرمایند؛ اگر شک در اثناء نماز بود و شک در تمییز ظهر و عصر دارد (قصد تمییز)، اگر یقین کند نماز ظهر را اتیان نکرده و یا شک دارد نماز ظهر را اتیان کرده یا خیر، باید بنا نماز خوانده شده را بر ظهریت بگذارد؛ چون از دو حال خارج نیست؛

الف) نماز بجای آورده یا واقعا نماز ظهر بوده فهو.

ب) اگر قصد عنوان عصر داشته است، نیت را عدول می‌دهد به نماز ظهر.

اما اگر فرد بداند نماز ظهر را خوانده است و نمی‌داند نماز موجود مجدد با نیت ظهر اقامه شده یا نماز عصر، نماز باطل است؛

چون یا در عالم واقع نیت ظهر دارد و وظیفه نماز عصر است، عدول به عصر باید بشود که نمی‌شود از ظهر به عصر عدول کرد (علی المبنا) و یا شک در نیت نماز عصر کرده و شک در وجود است و قاعده اشتغال جاری می‌شود و چون از محل نگذشته است، قاعده تجاوز نیز جاری نمی‌شود.

بنده عرض می‌کنم مجرای قاعده فراغ است چون اصل وجود نماز معلوم است و شک در اضافه شدن عنوان است، در اثناء نماز هم از محل اجزاء سابقه گذشته ایم پس از این جهت هم مشکلی نیست.

بیان آیت الله خویی: اگر قصد عنوان عصر را در جزء ما نحن فیه احراز کرد نماز صحیح است و قاعده تجاوز جاری می‌شود.

بنده عرض می‌کنم اگر ندانم عنوان نماز عصر است یا خیر چه تفاوتی دارد با جایی که بدانم نیت نماز عصر است و از این حیث که نسبت به اجزاء سابق مشکوک است مساوی است.