درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: استصحاب / تنبیهات استصحاب / تنبیه هجدهم / قاعده فراغ و تجاوز / تفاوت اصالة الصحة با قاعده

کلام ما در آخرین مطالبی است که در قاعده فراغ و تجاوز مطرح است.

مقدمه بحث

قاعده فراغ و تجاوز از قواعد تعبدی محض نیستند بلکه از قواعدی هستند که امضا سیره عقلا را در کارنامه دارند، عقلا وقتی شک در صحت یا وجود عمل پس از عمل می‌کنند، چون در حین عمل اذکر هستند غالباً کار را صحیح انجام دادند و این قاعده ارتکازی عقلایی می‌باشد و شارع بر همین امر عقلایی صحه گذاشته است.

قاعده فراغ مقدم بر استصحاب است چون اگر مقدم نشود، موردی برای قاعده فراغ نمی‌ماند.

ذی المقدمه

قاعده فراغ و تجاوز جایی جاری می‌شود که انسان احتمال غفلت بدهد، اما اگر احتمال عمد در بین باشد قاعده فراغ و تجاوز جاری نمی‌شود؛ چون ریشه قاعده فراغ و تجاوز بناء عقلایی است که در جریان این دو قاعده احتمال غفلت را شرط می‌دانند.

بیان استاد

عقلا در احتمال تعمد هم چنین سیره‌ای را دارند، بله ترک و اضافه عمدی موجب بطلان عمل می‌شود اما احتمال تعمد بر ترک و اضافه جزء مانعی از جریان قاعده فراغ و تجاوز نیست.

قاعده فراغ و تجاوز تمام شد.

جمع بندی استاد

قاعده فراغ و تجاوز هم در اثناء عمل و هم در پایان عمل جاری می‌شود قاعده تجاوز در اصل وجود است و قاعده فراغ در صحت شیء است.

اصالة الصحة

آخرین قاعده یا اصل که درباره آن صحبت می‌کنیم، اصالة الصحة است.

آیت الله خویی در این بحث مفصل و محکم وارد بحث شدند و ترتیب بحث ما ترتیب بحث آیت الله خویی است.

فرق بین اصالة الصحة و قاعده فراغ چیست؟ (چون هر دو در شک در صحت جاری می‌شوند.)

الف. قاعده فراغ نسبت به عمل خود فرد جاری می‌شود، اصالة الصحة نسبت به فعل غیر جاری می‌شود.

مثل اعتماد به اتوشویی در آب کشی شرعی

و یا مثل اعتماد به اجیر در نماز استیجاری

ب.مرحوم آیت الله خویی می‌فرمایند: قاعده فراغ مختص به فراغ از عمل دارد و شامل شک در جزء هم می‌شود و عرفا باید فارغ شدن از جزء سابق صادق باشد.

اما اصالة الصحة در اثناء عمل هم جاری می‌شود مثل اینکه فردی نماز میت می‌خواند و ما شک در صحت نماز میت او می‌کنیم پس اصالة الصحة جاری می‌کنیم. شک در صحت تلفظ اشهد می‌کنیم و اصالة الصحة جاری می‌کنیم و در اثناء جریان عمل هم اصل جاری می‌شود.

مدرک اصالة الصحة

صحیح استعمالات مختلفی دارد؛ صحیح گاهی مقابل قبیح است، این صحیح و قبیح از آیات و روایات استفاده می‌شود.

﴿یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یغْتَب بَّعْضُکم بَعْضًا أَیحِبُّ أَحَدُکمْ أَن یأْکلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیتًا فَکرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ﴾[1]

مسلمانان! از بدگمانی دربارهٔ مردم که مرضی شایع است، دوری کنید؛* چون این بدگمانی‌ها سهل‌انگاریِ فاحشی است. در زندگی‌ها تجسس نکنید. از همدیگر غیبت هم نکنید: هیچ کدامتان دوست دارد گوشت برادر مرده‌اش را بخورد؟! معلوم است که از آن متنفرید! در حضور خدا از این عادت‌های زشت دست بردارید که خدا توبه‌پذیری مهربان است.

﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَیٰ وَالْیتَامَیٰ وَالْمَسَاکینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکاةَ ثُمَّ تَوَلَّیتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِّنکمْ وَأَنتُم مُّعْرِضُونَ﴾[2]

به‌یادشان بیاور که از بنی‌اسرائیل تعهد محکم گرفتیم: «جز خدا را نپرستید و تا می‌توانید در خدمت پدر و مادر باشید و در خوبی‌کردن به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان سنگ‌تمام بگذارید. با مردم، خوش‌برخورد باشید. نماز را با آدابش بخوانید و صدقه بدهید.» ولی بعد از مدتی، جز عدهٔ کمی، همه با بی‌اعتنایی، از این دستورها سرپیچی کردید.

حسن و قبیح و صحت در مقابل قبیح استعمال شده.

بیان استاد: در آیه اول صحیح و قبیح استعمال نشده و در آیه دوم نیز همینطور، حسن را باید بمعنای صحیح بگیریم و اثم را بمعنای قبیح بگیریم.

ضمیمه آیات

عَنْهُ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً قَالَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ لَا تَقُولُوا إِلَّا خَیْراً حَتَّی تَعْلَمُوا مَا هُوَ[3]

روایات باب

۳- عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فِی کَلَامٍ لَهُ ضَعْ أَمْرَ أَخِیکَ عَلَی أَحْسَنِهِ حَتَّی یَأْتِیَکَ مَا یَغْلِبُکَ مِنْهُ وَ لَا تَظُنَّنَّ بِکَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِیکَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِی الْخَیْرِ مَحْمِلًا.[4]

حسن یعنی صحیح و حمل بر قبیح نکن.

«۱۱»- ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ سَهْلٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ عَنِ ابْنِ جَبَلَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الرَّجُلُ مِنْ إِخْوَانِی یَبْلُغُنِی عَنْهُ الشَّیْ ءُ الَّذِی أَکْرَهُ لَهُ فَأَسْأَلُهُ عَنْهُ فَیُنْکِرُ ذَلِکَ وَ قَدْ أَخْبَرَنِی عَنْهُ قَوْمٌ ثِقَاتٌ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ کَذِّبْ سَمْعَکَ وَ بَصَرَکَ عَنْ أَخِیکَ فَإِنْ شَهِدَ عِنْدَکَ خَمْسُونَ قَسَامَةً وَ قَالَ لَکَ قَوْلًا فَصَدِّقْهُ وَ کَذِّبْهُمْ وَ لَا تُذِیعَنَّ عَلَیْهِ شَیْئاً تَشِینُهُ بِهِ وَ تَهْدِمُ بِهِ مُرُوَّتَهُ فَتَکُونَ مِنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ.[5]

بیان استاد: سخن قسامه فعل غیر است، و در پاسخ می‌گوییم محل کلام فعل شخص است نه کلام شخص انجام دهنده.

آیت الله خویی می‌فرمایند: آثار را بار نکن بلکه استاد می‌فرمایند دال بر این است که آثار را هم بار کنید. وقتی کسی را تصدیق کن یعنی آثار را هم بر آن بار کن و این‌جا صحت در مقابل فساد است.

اصالة الصحة بمعنای اول مخصوص مؤمن است و برای کفار و اهل سنت جاری نمی‌شود و محل کلام ما نیست.

مثل اینکه مؤمنی رد شد و نمی‌دانیم سلام کرد و یا فحش داد، وجوب رد سلام ندارد و نباید حمل بر فحش دادن نیز بشود.

معنای دوم صحیح در مقابل فساد است و بمعنای این است که آثار عمل صحیح هم جاری کن و در حق همه جاری می‌شود حتی اهل سنت و کفار (در باب معاملات).

سؤال: مدرک اصالة الصحة بمعنای دوم چیست؟ خواهد آمد.