درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه
1402/02/31
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: استصحاب / تنبیهات استصحاب / اصالة الصحة / بررسی ادله اصالة الصحة
سالروز ولادت حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها را به محضر مبارک امام عصر و شما بزرگواران تبریک و تهنیت عرض می‌کنم إن شاء الله خداوند متعال همه ما را مشمول شفاعت ایشان قرار دهد که در زیارت نامه ایشان نکاتی نهفته است که دو نکته آن از جهاتی مهم‌تر است:
الف) شروع زیارت نامه ایشان سلام به پیامبران و اهل بیت علیهم السلام به صیغه خطاب است و کنایه از اینکه اهل بیت علیهم السلام حاضر و ناظر هستند، مشخص می‌شود غیر از احاطه علمی ایشان به آن مکان و شخصیت بی بی، حضور خاص اهل بیت علیهم السلام مد نظر است.
ب) دستور این است بگویید یا فاطمه اشفعی لی فی الجنة از این جمله استفاده می‌شود که ایشان قابلیت شفاعت همه را دارد، شاهد اینکه هر کس به زیارت ایشان مشرف می‌شود بگوید اشفعی لی فی الجنة و مقام شفاعت وسیعی دارند به شاهد فإن لک عند الله شأن من الشأن، شأن عظیمی که همه را شفاعت کنند.
مضجع شریف ایشان زمینه‌ساز جمع شیعیان در شهر قم، و اکنون حوزه علمیه قم چون خورشید می‌درخشد امیدواریم خداوند متعال ما را در دنیا از زیارت این بی بی بزرگوار و در آخرت از شفاعت آن بی بی بهره‌مند بفرماید.
معنای دوم صحیح در اصالة الصحة
صحیح در مقابل فاسد و عرض شد یعنی اینکه ترتیب اثر بر فعل و عمل غیر داده شود، آن غیر می‌توان مسلمان باشد و یا کافر باشد و باید دایره وسعت آن را بررسی کنیم، به تعبیر دیگر ادله اصالة الصحة بمعنای دوم را بررسی کنیم و ببینیم مقدار دلالت ادله تا کجاست؟ آیا فقط اصالة الصحة بمعنای ترتیب آثار در فعل مسلم یا مخالف و یا کفار را نیز شامل می‌شود.
دلیل اول
وقتی به فتاوای علماء نگاه می‌کنیم به اجماع می‌رسیم بر اینکه در فعل غیر اصالة الصحة حمل شود و آثار مترتب شود.
پاسخ آیت الله خویی
فی الجملة می‌توان به اجماع علماء در برخی موارد برسیم اما اینکه در همه موارد مثل عقود و ایقاعات و دیات و طهارت و همه ابواب اجماع وجود دارد اول کلام است و چنین فتوایی از علماء وجود ندارد و دونه خرط القتاد است و کار دشواری است که فتاوی فقهاء را نسبت به همه بدست بیاوریم و اصالة الصحة را نسبت به همه جاری بدانیم.
پاسخ دوم
اجماع محتمل المدرک بلکه مدرکی است به شهادت ادله بعد که می‌تواند ادله دلیل جریان اصالة الصحة باشد و اجماع فقهاء بخاطر وجود ادله دیگر است.
دلیل دوم
دو آیه شریفه
﴿یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَکم بَهِیمَةُ الْأَنْعَامِ إِلَّا مَا یتْلَیٰ عَلَیکمْ غَیرَ مُحِلِّی الصَّیدِ وَأَنتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللَّهَ یحْکمُ مَا یرِیدُ﴾[1]
مسلمانان! به تمام قراردادهای خودتان پايبند باشيد. گوشت دام‌های زبان‌بسته برايتان حلال است؛ مگر آن دام‌هايي كه نامشان در دو آيه بعد برايتان مي‌آيد. البته در حال احرام، دام‌های وحشي را شكار نكنيد.* خدا به هر كاری صلاح بداند، فرمان مي‌دهد.
خطاب وفا عقود متعاقدین و غیر آنها هستند در مقام برداشت عرفی هم اگر زید و عمرو معامله کرده باشند این امر التزام به عقود را برای متعاقدین و دیگران نیز به حاصل این عقد می‌توانند ملتزم باشند و اگر دیگران مخاطب نباشند اختلال نظام پیش می‌آید (در اصطلاح عرف ایقاعات شامل عقود می‌شود.)
﴿یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکلُوا أَمْوَالَکم بَینَکم بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَن تَکونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنکمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنفُسَکمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکمْ رَحِیمًا﴾[2]
خدا از عالمان ديني قول‌وقرار گرفت كه مطالب كتاب آسماني را برای مردم توضيح دهند و كتمانش نكنند؛ ولي كتاب الهي را به كناری پرت كردند و آن را به‌قيمت ناچيز مادی فروختند؛ راستي كه بد معامله‌ای كردند!
خودكشي يا كشتن همديگر نيز ممنوع! خدا هميشه با شما مهربان است. تجارت با رضایت شامل همه می‌شود.
مرحوم آیت الله خویی مناقشه می‌کنند:
الف) خطاب مختص به متعاقدین است.
غیر خطاب شامل غیر متعاقدین هم می‌شود به بیانی که عرض شد. و در اصالة الصحة یعنی إن شاء الله معامله دو نفر ربوی نبوده و می‌توان از مشتری مال را خرید و إن شاء الله معامله عن تراض بوده است (مخصوصاً در فرض تعدد ایدی).
ب) بر فرض خطاب شامل همه می‌شود، اوفوا بالعقود است و شامل ایقاعات نمی‌شود.
بر فرض شامل ایقاعات نیز بشود، معاملات بمعنا الاعم را شامل نمی‌شود (یعنی غیر معاملات). حال آنکه جاری کننده اصالة الصحة قصد دارد این قاعده را در تمام ابواب جاری کند و اگر مدرک قاعده این دو آیه باشد وافی به غرض نیست.
ج) شبهه در موارد جریان اصالة الصحة مصداقیه است؛ چون اصالة الصحة درباره شبهات موضوعیه جعل شده و تمسک به عام در شبهه مصداقیه جائز نیست و شک می‌کنیم اصالة الصحة در شبهات مصداقی جاری می‌شود یا خیر و نمی‌شود به آیه فوق استناد کرد.
بیانی در تعریف شبهات
شبهه مصداقیه در مقابل شبهه مفهومیه است، در شبهه مفهومیه شخص واژه‌ای دارد و مفهوم آن را نمی‌داند و شک در مفهوم دارد و در سعه و ضیق آن شک دارد، مثلاً فرد نمی‌داند عادل کسی است که تارک گناه کبیره و صغیره باشد، و یا تارک گناه کبیره را فقط شامل می‌شود و لو صغیره را انجام دهد. تبعا وقتی در مفهوم شک داشته باشد، در سعه و ضیق آن هم شک وجود دارد.
شبهه مصداقیه این است که فرد مفهوم را می‌داند اما در اینکه این معنا بر این مصداق حمل می‌شود شک دارد، نمی‌داند مصداق مفهوم الف است یا ب، آبی است نمی‌دانیم داخل در آب مطلق است یا مضاف و اینکه می‌داند تعریف آب مضاف و مطلق چیست.
شبهه موضوعیه؛ جایی که منشأ شک اشتباه در امور خارجی است.
شبهه حکمیه؛ جایی که منشأ شک اجمال نص، فقدان نص و یا تعارض نصین باشد، شبهه حکمیه شک در حکم کلی و شبهه موضوعیه شک در حکم جزئی است.
تفاوت میان شبهه موضوعیه و مصداقیه؛ علما شبهه مصداقیه را در مباحث لفظی استفاده می‌کنند و شبهه موضوعیه را در اصول عملیه استفاده می‌کنند.
مایعی که نمی‌دانیم خمر شده یا سرکه شده مصداق شبهه موضوعیه است و مجرای اصول عملیه است و استصحاب خمریت می‌شود و شک آن در حکم جزئی است چون حکم خمر و سرکه کلی مشخص است.
مدرک سوم
عموم تعلیل وارد در قاعده ید؛ اگر ید جاری نشود، لم یقم للمسلمین سوق.
علت ذیل قاعده ید تعمم و شامل موارد دیگر هم می‌شود و یکی از موارد دیگر اصالة الصحة است و اگر ترتیب آثار بر فعل غیر داده نشود بازاری برای مسلمانان قائم نخواهد شد. و اصالة الصحة مصحح تمام عقود در بازار است.
آیت الله خویی
دلیل اخص از مدعاست و اصالة الصحة فقط در عقود و ایقاعات جاری می‌شود و در طهارت و نجاست جاری نمی‌شود، در شک در تطهیر نمی‌شود قاعده را جاری کرد چون اختلالی در سوق بوجود نمی‌آید.
دلیل چهارم و مهمترین دلیل
سیره قطعیه تمام مسلمانان بر اینکه آثار صحت را در همه أبواب اعمال دیگران جاری می‌کنند به شاهد اینکه اگر عقد نکاح فردی بسته شود فردی به آن خانم تعرض نمی‌کند چون می‌گوید عقد آن هم علی القاعده صحیح است و سیره بر این جهت قائم شده و اصالة الصحة را جاری می‌کنند و سیره متصل به زمان معصوم بوده و این سیره ردع و منعی نشده لذا منشأ اصالة الصحة است.
